Tijdens de Tweede Wereldoorlog was Friesland een belangrijk gebied in Nederland. Dat kwam door zijn ligging en door acties die Friezen tijdens de oorlog hebben uitgevoerd. Nog steeds zijn er sporen te vinden in het Friese landschap die getuigen van deze hectische periode in de geschiedenis van deze provincie.
Een Duitse soldaat met een zoeklicht tijdens de verdediging van het Friese luchtruim
Jullie brengen door bronnenonderzoek die periode in beeld aan de hand van de volgende vragen;
- Waarom kozen de Geallieerden de Verenigde Staten en Groot-Brittannië Friesland als aanvliegroute als ze hun bomenwerpers naar Duitsland lieten vliegen om daar hun bommen op strategische doelen en industriële centra op af te werpen? Wat deden Duitse militairen in Friesland hiertegen?
- Een van de acties die Friezen voerden, heet de Melkstaking. Wat was dat voor actie, waarom vond die actie plaats en wat deden de Duitse bezetters hiertegen?
- Waarom en hoe werd Friesland steeds meer als onderduikplaats gebruikt?
- Wat voor sporen in het landschap in Friesland herinneren nu nog aan de Tweede Wereldoorlog?”
Voor deze opdracht krijg je 2 lesuren de tijd. Jullie werken in vier groepen aan het onderzoek naar de Tweede Wereldoorlog zoals Friesland het heeft beleefd.
Noteer aan de hand van de vier onderzoeksvragen in ‘Opdracht’ wat de film vertelt over de oorlog in Friesland.
Daarna werk je samen met enkele klasgenoten om één van die onderzoeksvragen verder uit te werken. Bij elke vraag hoort een bron in de les met enkele tips om aan informatie te komen die je helpt bij je onderzoek.
Maak aan de hand van wat je te weten komt een verslag op schrift of als podcast van je onderzoek en de resultaten ervan.
Laat dat verslag aan je leerkracht zien en beoordelen.
Op 28 juli 1943 bestookten Amerikaanse bommenwerpers diverse doelen in Duitsland. Één van de aanvliegroutes voor de vliegtuigen bevond zich boven Noord-Nederland en hier vonden dan ook vele luchtgevechten plaats tussen Duitse en Geallieerde vliegtuigen. Daarbij stortten er vliegtuigen neer in Friesland.
Op de kaart is de strategische ligging van Friesland voor de geallieerde luchtmacht duidelijk zichtbaar
(bron: Veer, Jan J. van der, De luchtoorlog boven Zuidwest-Friesland '40-'45 (Bolsward 1970))
Bernhard Kunze van de 1e Staffel Jagd Geschwader 1, hij vloog die dag in de 530135, werd getroffen en moest een noodlanding maken. Hij zette zijn Focke Wulf op de rand van het zwembad in Drachten neer. Zijn jager werd voor 80% beschadigd. Zelf kwam hij er met lichte verwondingen vanaf. Een groep bewakers was direct ter plekke, want de Duitsers hielden niet van pottenkijkers. Bij Augsbuurt en Stroobos maakten Duitse jachtvliegtuigen eveneens noodlandingen. Kunze was dus niet de enige pechvogel deze dag.
Meer informatie over de luchtoorlog boven Friesland vind je op Oorlog boven Friesland (fryslan4045.nl)*.
* In de tekst van Frysland4045 wordt gesproken over een FLAK. Een FLAK is geschut dat tegen overvliegende vliegtuigen wordt ingezet.
Zoek op internet ook naar andere informatie over dit onderwerp. Ga in ieder geval na welk punt in Friesland het verst boven N.A.P. uitsteekt. Dit punt werd namelijk door Duitse militairen gebruikt als uitkijkpost tijdens de Tweede Wereldoorlog.
Kijk naar de YouTube-video ‘De molkstaking 1943 finster 32’ (De melkstaking 1943 venster 32 (uit de Friese canon geschiedenis))
Lees ook http://www.11en30.nu/de-canon-vensters/de-melkstaking en zoek op internet na wie precies die stakingsacties uitvoerden en op welke manier of manieren, wat de aanleiding was om die te voeren en hoe de Duitse bezetters optraden tegen deze acties.
In Friesland zijn ten tijde van de Tweede Wereldoorlog naar schatting 23.000 mensen ondergedoken geweest. Dat Friesland een ideale plek was om onder te duiken of om mensen naar te evacueren, had te maken met Friese landschapskenmerken, de geografische ligging en met sociaal-maatschappelijke factoren of omstandigheden.
Bestudeer de volgende bron: http://www.fryslan4045.nl/index.php/meer-over-friesland-als-veilige-haven.
Zoek ook op internet naar meer informatie over dit onderwerp.
Let in je onderzoek op de volgende zaken:
- Welke groepen onderdak kregen in Friesland oen waarom;
- Hoe ligging en landschapskenmerken Friesland geschikt maakten als plek om onderduikers en évacués onder te brengen;
- Welk voordeel en welk nadeel Friesland had als regio om er een onderduikadres te zoeken en te krijgen;
- Waarom het voor sommige onderduikers in Friesland lastig was om zich aan hun nieuwe woonomgeving aan te passen;
- Welke rol de aanleg van de Atlantikwall speelde bij de toestroom van evacués, en
- Uit welke sociale kringen in Friesland hulp kwam bij de opvang van onderduikers en evacuees.
De Tweede Wereldoorlog heeft in Friesland sporen achtergelaten die we nu nog kunnen zien in het landschap.
Bekijk de website https://www.tweedewereldoorlog.nl/musea/kazematten-museum-kornwerderzand/ en https://www.kazemattenmuseum.nl/.
Ga ook op http://atlantikwallplatform.eu/ na wat voor sporen er nog zijn van de Atlantikwall op Ameland en Terschelling, twee Waddeneilanden die bij de provincie Friesland horen. Volg bij het zoeken naar deze sporen de aanwijzingen die je krijgt nadat je op de knop ‘navigator’ hebt geklikt:
* Selecteer land: Nederland
* Selecteer een regio of plaats: NL_19_Stützpuntgruppe en NL_20_Stützpuntgruppe en ga
* Klik op een van de deelkaarten
Op enkele kaarten vind je een spoor met een beschrijving en soms ook met een afbeelding.
Wat zijn de meest spraakmakende Erfgoedobjecten in Friesland?
Door zijn ligging, kenmerken van zijn landschap en verzetsacties van zijn bewoners zoals tijdens de April-Meistaking van 1943 heeft Friesland een speciale rol gespeeld tijdens de Tweede Wereldoorlog. Hoe dat komt, zoeken leerlingen in deze les uit aan de hand van hoe de oorlog in de lucht werd gevoerd boven de provincie, van de verzetsdaden die Friezen pleegden tegen de Duitse bezetters, van de rol van de provincie als toevluchtsoord voor onderduikers en evacuees en van sporen van de oorlog die nog steeds in het Friese landschap te vinden zijn.
Deze lesbrief is gebaseerd op bijdragen van diverse organisaties in het kader van Erfgoed van de Oorlog-projecten van het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport: het project 'Oorlog in Friesland in 10.000 foto's' van Stichting Verzetsmuseum Friesland, Beeldbank WO II van NIOD, Frysland 40-45 en het Atlantikwall Platform.
U verdeelt de klas in vier groepen aan de hand van een van de vier onderzoeksvragen in ‘Opdracht’.
Iedere groep maakt van dit onderzoek een verslag in de vorm van een artikel of een podcast.
Probeer het zo te regelen dat alle groepen hun eindproduct in dezelfde vorm gieten want juist dan laten de eindproducten goed zien hoe het in Friesland was tijdens de Tweede Wereldoorlog en de Duitse bezetting.
Als iedereen klaar is, kijkt u deze eindproducten na en bundelt ze zodat de hele klas een totaalbeeld kan krijgen van de Tweede Wereldoorlog in Friesland.
Uitwerking
Bron: Luchtoorlogin Friesland
Vanuit Engeland waren er veel aanvliegroutes boven Friesland. Tijdens de Tweede Wereldoorlog was het voor de Geallieerde vliegeniers niet altijd makkelijk te navigeren. Er gold een totale verduistering, maar ook was de navigatie-apparatuur niet al te best. Aan de andere kant had Nederland een aantal natuurlijke oriëntatiepunten, waarvan de geallieerden dankbaar gebruikmaakten. Deze punten werden gevormd door de Waddeneilanden en door de grote rivieren in ons land. Een veel gekozen aanvliegroute bevond zich dan ook boven het IJsselmeer, omdat men via dat meer snel boven Duits grondgebied kwam en omdat er op die route relatief weinig afweergeschut stond opgesteld.
In Friesland waren die er wel degelijk, onder meer op de Friese Waddeneilanden waar ze onderdeel waen van de Atlantikwall. Uitkijkposten waren er ook, bijvoorbeeld in Sondel. Die plek had door zijn hoogte, 7,2 meter bove N.A.P. het voordeel van het beste uitzicht dat je maar kon hebben op het Friese vasteland, want het is de hoogste plek in dit gebied.
Bron: de Melkstaking
Friezen deden mee aan de April-Meistaking uit protest tegen de oproep van de Duitse bezetters aan krijgsgevangenen van de Duitsers die waren vrijgelaten om zich te melden voor werk in Duitse fabrieken.
De redenwaarom deze acties bekend raakten als de Melkstaking is dat veel Friese veehouders ten tijde van de staking hun melk niet meer naar de zuivelfabrieken brachten. Daarmee speelden die boeren een grote troef uit want Nederland waren de mensen voor zuivelproducten voor een groot deel afhankelijk van de producten uit deze zuivelfabrieken - en dat gold dus ook voor Duitsers in ons land.
De Duitse bezetters traden tegen deze acties op door iedereen die zich niet aan de regels hield te dreigen met de doodstraf. Die zou dan standrechtelijk worden uitgesproken en voltrokken. Dat droeg er mede toe bij dat de melkstaking op 3 mei 1943 werd beëindigd.
Maar daarmee was het verzet in Friesland tegen de Duitse bezetters niet gebroken. Integendeel. Die nam na de staking een grotere omvang aan dan voor de staking.
Bron: Veilige haven
In Friesland was nauwelijks schade aangericht door de Duitse bezetters. Het landschap is voor het overgrote deel dun bevolkit platteland met boerderijen ver van elkaar afliggen. Ook was Friesland voor de binnenscheepvaart makkelijk bereikbaar vanuit Amsterdam.
Wat het onderbrengen van onderduikers makkelijker maakte was dat er relatief weinig Duiitsers aanwezig waren in Friesland met uitzondering van de Waddeneilanden. Daar werden namelijk verdedigingswerken aangelegd door de Duitsers die deel uitmaakten van de Atlantikwall. Daarvoor moesten veel mensen hun woongebied ontruimen en elders worden ondergebracht zoals op het Friese vasteland.
Onderduiken in Friesland had als voordeel dat het platteland veel boerderijtjes had met schuilkelders die moeilijk te traceren waren. Nadeel was, dat als men ontdekt was er weinig mogelijkheden waren om te vluchten omdat er weinig omliggende beschutting is op het platteland.
Onderduikers in Friesland waren het stadsleven gewend en moesten wennen aan het leven op het Frese platteland. Ze kregen ook te maken met plaatselijke gebruiken en eten en kwamen in aanraking met mensen die een andere taal spraken dan het Nederlands, het Fries.
Mensen die hun toevlucht zochten in Friesland of naar Friesland werden geëvacueerd waren Joden die zich aan deportatie naar Polen wensten te onttrekken, verzetsmensen die door de Duitsers werden gezocht, mannen die niet in Duitsland, Oostenrijk of Frankrijk wilden werken, studenten die de ariërverklaring niet wensten te ondertekenen, bemanningen van neergestorte Geallieerde vliegtuigen, Rotterdammers (met name kinderen) die na het bombardement op hun stad als evacués naar Friesland kwamen, inwoners uit Den Helder en Velsen toen de Nederlandse kust onderdeel werd van de Atlantikwall, inwoners uit Roermond, dat in 1944 een frontstad werd,. mensen uit Arnhem en later uit de Betuwe omdat het oorlogsgebieden werden waaruit iedereen weg moest na de slag om Arnhem in september 1944.
Bron: Sporen in het landschap
De volgende soorten sporen in het Friese landschap zijn nog te zien:
- van vliegvelden van de Luftwaffe;
- resten van bunkers, op de Waddeneilanden en ook op het Friese vasteland zoals een bunkermuseum in een oude Seeburg-radar, de Wassermann-bunker op Schiermonnikoog, de commandobunker van de Luftwaffe, type L 487 Bertha, op Terschellingj;
- verder ook verblijven van manschappen;
- munitiebunkers;
- fundamenten van radarstellingen en van geschutsopstellingen,
- kazematten zoals die van het Kazemattenmuseum Kornwerderzand.
Eindtermen voor HAVO
Domein A: Vaardigheden
Subdomein A1: Geografische benadering
1. De kandidaat kan de geografische benadering adequaat hanteren. Hij kan in dit verband:
a. geografische informatie selecteren, verwerken en weergeven;
b. geografische vragen herkennen en zelf formuleren;
c. de . de geografische werkwijzen toepassen bij het formuleren en beantwoorden van geografische vragen. geografische werkwijzen toepassen bij het formuleren en beantwoorden van geografische vragen.
Domein E: Leefomgeving
Subdomein E1: Nationale en regionale vraagstukken
11b. De kandidaat kan zich een beargumenteerde mening vormen over
11b 1. actuele ruimtelijke en sociaaleconomische vraagstukken van stedelijke gebieden in Nederland In dit verband kan de kandidaat:
- Stedelijke vraagstukken analyseren en beoordelen, in het bijzonder rond de stedelijke economie
Eindtermen voor VWO:
Domein A1: Vaardigheden
Subdomein A1: Geografische benadering
1. De kandidaat kan de geografische benadering adequaat hanteren. Hij kan in dit verband:
a. geografische informatie selecteren, verwerken en weergeven;
b. geografische vragen herkennen en zelf formuleren;
c. de geografische werkwijzen toepassen bij het formuleren en beantwoorden van geografische vragen. geografische werkwijzen toepassen bij het formuleren en beantwoorden van geografische vragen.
Domein E: Leefomgeving
Subdomein E1: Nationale en regionale vraagstukken
9. De kandidaat kan zich een beargumenteerde mening vormen over:
9b. De kandidaat kan zich een beargumenteerde mening vormen over actuele ruimtelijke en sociaaleconomische vraagstukken van stedelijke gebieden in Nederland
Het betreft:
9b.1. vraagstukken van stedelijke ontwikkeling op het niveau van de Randstad en haar invloedssfeer
In dit verband kan de kandidaat:
- Aangeven dat de Randstad concurreert met andere stedelijke gebieden in Europa waar het gaat om het aantrekken van bedrijven, instellingen en bewoners.
- De leerlingen kunnen uitleggen hoe de ligging en kenmerken van het landschap van Friesland het verloop van de Tweede Wereldoorlog in de lucht mede bepaalden.
- De leerlingen kunnen uitleggen wat de Melkstaking was en hoe die past in de context van de landelijke April-Meistaking van 1943 en de ontwikkeling van het verzet in Nederland tegen de Duitse bezetters.
- De leerlingen kunnen aan de hand van landschapskenmerken, de toen beschikbare vervoermiddelen en sociaal-maatschappelijke factoren uitleggen waarom Friesland een geschikte plek was voor het onderbrengen van onderduikers en évacués en ook van enkele groepen évacués hun herkomst en reden om naar Friesland te gaan, benoemen.
- De leerlingen kunnen aan de hand van voorbeelden enkele soorten sporen van de Tweede Wereldoorlog in het huidige Friese landschap benoemen en beschrijven.
De opdracht is goed gemaakt als:
- alle informatie die de leerlingen hebben gevonden en verwerkt antwoord helpt geven op hun gekozen onderzoeksvraag;
- daardoor de vier eindproducten een diepgaand en veelzijdig beeld geven van wat de Tweede Wereldoorlog in en de Duitse bezetting van Friesland voor deze provincie heeft betekend, en
- tekst en beelden in de eindproducten elkaar goed aanvullen.