Kernwapens hebben veel meer explosieve kracht dan gewone bommen en geven als ze ontploffen radioactieve straling af, die voor mensen en alles wat leeft dodelijk is. Kernwapens zijn één keer ingezet tijdens een oorlog. De Verenigde Staten deden dat op 6 en 9 augustus 1945 tegen Japan, tegenstander in de Tweede Wereldoorlog.
Ze deden dit om dat land tot overgave te dwingen. Sindsdien zijn ze niet meer als wapen ingezet; men vond dat te gevaarlijk en inhumaan. Maar blijf dat zo?
Daar durft niet iedereen van uit te gaan, omdat er éénmaal een oorlog dreigde uit te breken, waar kernwapens bij ingezet konden worden en wel op veel grotere schaal dan in Japan. Dat zou dus een atoomoorlog worden. Het voortbestaan van de mensheid lag toen zelfs in de waagschaal. Dit gebeurde tijdens de Cubacrisis in oktober 1962.
Een paddenstoelwolk boven Hiroshima
op 6 augustus 1945 nadat de VS
een atoombom op de stad hadden gegooid
Waarom brak er toen bijna een atoomoorlog uit? Waarom is sindsdien het risico van een atoomoorlog nooit helemaal geweken? Waarom lijkt soms het risico van een dergelijke calamiteit toe te nemen? En wat doen de Verenigde Naties om het risico te verkleinen en klein te houden?
Zoek dat uit en schrijf een artikel of maak een podcast waarin je probeert aan te tonen dat:
- we niet bang hoeven te zijn voor het uitbreken van een atoomoorlog, of
- we er rekening mee moeten houden dat we vroeg of laat een atoomoorlog zullen meemaken.
Voor deze opdracht krijg je 2 lesuren de tijd.
Kijk naar de video. Lees daarna in je eentje de bronteksten ‘Spionage’ en ‘Wat doen de VN’. Trek voor het raadplegen van de video en deze twee bronnen 30 minuten uit.
Daarna ga je voor jezelf na, of je van mening bent, dat er kans is dat er binnen afzienbare tijd een atoomoorlog uitbreekt of dat dat niet zal gebeuren.
Sluit je dan aan bij de groep die denkt van wel, of bij de groep die denkt van niet.
Gebruik de rest van de tijd om de andere bronnen in de les te raadplegen en aanvullende informatie te zoeken en je artikel of podcast te maken.
Tips voor het zoeken naar informatie vind je in ‘Bron: Muziek, film en protest ‘.
Hoe tijdens de Tweede Wereldoorlog de atoombom werd ontwikkeld en daadwerkelijk als wapen werd ingezet, en hoe daarmee de kiem werd gelegd voor een kernwapenwedloop zie je in de SchoolTV-film ‘De atoombom’:
Kernenergie is energie die vrijkomt in de vorm van warmte en straling, als zware atoomkernen (bijvoorbeeld van uranium en plutonium) uiteenvallen in lichtere, of als lichtere atoomkernen (zoals van waterstof) samensmelten tot zwaardere. In het eerste geval is er sprake van kernsplijting, in het tweede van kernfusie.
Kernsplijting wordt al aangewend als energiebron om stroom op te wekken. Ook worden er radioactieve stoffen mee gemaakt waarmee kankerpatiënten worden behandeld. Hoewel al enkele experimentele kernfusiereactoren worden beproefd of gebouwd, is kernfusie voor stroomopwekking nog niet beschikbaar.
Daarnaast worden de splijtstoffen uranium en plutonium, en ook waterstof, gebruikt om er kernwapens mee te maken. Dat is op grote schaal gebeurd, het eerst in de Verenigde Staten, vervolgens in de Sovjet-Unie en daarna in steeds meer andere landen. Inmiddels liggen er wereldwijd tienduizenden kernwapens opgeslagen, genoeg om de wereld meer dan één keer te vernietigen.
Kernwapens zijn er in twee soorten:
- De splijtingsbom. Die bevat uranium of plutonium en gaat af als dit materiaal door het ontploffen van springladingen heel sterk wordt samengeperst. In de splijtstof ontstaat dan een kettingreactie van atoomsplijtingen, die zich in miljoensten van een seconde voltrekt. Daarbij ontstaat een temperatuur van vele miljoenen graden en een druk van miljoenen bar (één bar = 1013 hectopascal). Een splijtingsbom produceert evenveel explosieve kracht op als duizenden tonnen gewone springstof, zoals TNT. De explosieve kracht van een splijtingsbom wordt daarom uitgedrukt in kilotonnen TNT.
- De waterstofbom, of H-bom. Die bevat zowel splijtstof als waterstof om er een explosie mee op te wekken. Eerst ontploft de splijtstof net zoals dat in een splijtingsbom gebeurt. Door de hitte en druk die hierdoor worden opgewekt, fuseert de waterstof in de bom, waarbij nog veel meer hitte en druk worden opgewekt. Kernfusie van waterstof levert per kilo waterstof veel meer energie op dan kernsplijting per kilo splijtstof. Een waterstofbom kan daardoor evenveel explosieve kracht opwekken als honderdduizenden of zelfs miljoenen tonnen gewone springstof. De explosieve kracht van een waterstofbom wordt daarom uitgedrukt in megatonnen TNT.
Vergelijk dat eens met Tall Boy, een bom met vier ton sprongstof erin, die tijdens de Tweede Wereldoorlog door geallieerde vliegtuigen werd afgeworpen. Het was toen een van de zwaarste bommen die in deze oorlog werden ingezet. De splijtingsbom die op Hiroshima werd afgeworpen had een kracht van 15 kiloton TNT, oftewel van 3750 Tall Boys. De eerste waterstofbom, die de VS in 1952 tot ontploffing bracht, had een explosieve kracht die overeenkwam met die van 10 megaton TNT oftewel van 2.500.000 Tall Boys.
‘Fat man’, de splijtingsbom die op 9 augustus 1945 Hiroshima trof
Daar komt nog bij dat er bij de ontploffing van een kernwapen radioactieve straling vrijkomt, die in hoge doses mensen ziek maakt of zelfs doodt. Vooral als de bom op of vlak boven de grond ontploft ontstaan er ook stoffen die met radioactieve straling besmet zijn en die door de wind over grote afstanden worden verspreid en elders op de grond terechtkomen als fall-out. Daardoor raken ook in gebieden die tientallen of zelfs honderden kilometers van de plek afliggen, waar een kernwapen is ontploft, de bodem en het water radioactief vervuild, met alle gevaren voor de volksgezondheid van dien.
De Verenigde Staten waren het eerste land dat over kernwapens beschikte. Sindsdien hebben steeds meer landen kernwapens weten te maken.
Kijk naar de YouTube-video die aangeeft waar, wanneer en door welke landen kernproeven zijn gehouden vanaf 1945: ‘A Time Lapse Map of Every Nuclear Explosion Since 1945 – by Isao Hashimoto’
In deze video is niet opgenomen een ontploffing in zee die in 1979 werd waargenomen door een Amerikaanse spionagekunstmaan die in staat is om bovengrondse kernproeven waar te nemen. Na 1979 zijn er steeds meer aanwijzingen boven water gekomen dat die ontploffing een kernproef was, genomen door Israël en Zuid-Afrika samen. Vaststaat dat Zuid-Afrika nu geen kernwapens bezit, maar men neemt aan dat Israël wel degelijk over kernwapens beschikt. Voor en na het incident in 1979 is Israël net als Pakistan en India in meerdere oorlogen verwikkeld geweest.
De time lapse in de film stopt voordat Noord-Korea in 2006 begon met het nemen van kernproeven. Dat was drie jaar nadat dit land zich had teruggetrokken uit het Non-Proliferatieverdrag*.
* Proliferatie betekent in het algemeen 'woekering', 'verspreiding', en in het bijzonder het verspreiden van massavernietigingswapens en de kennis daarover.
Na de Tweede Wereldoorlog raakten de Sovjet-Unie en de VS op voet van oorlog met elkaar. Het leverde weliswaar geen rechtstreeks gevechten op, maar een 'Koude Oorlog'. De strijd om de positie van sterkste wereldmacht werd vooral gevoerd in andere landen en regio's. Beide partijen deden al het mogelijke hun invloedssfeer zo groot mogelijk te maken.
Daarnaast was er een wapenwedloop. Die begon toen de Sovjet-Unie in 1949 zijn eerste kernproef hield. Dat deed deze mogendheid, omdat het zich bedreigd voelde door de VS, die toen al 4 jaar kernwapens bezat. Sindsdien probeerden de VS en de Sovjet-Unie elkaar af te troeven door steeds meer en krachtiger kernwapens te maken en steeds betere raketten en vliegtuigen om kernwapens naar hun rivaal te sturen. Maar daadwerkelijk kernwapens tegen elkaar inzetten durfden ze niet. Dat zou niet alleen voor beiden de ondergang zijn, maar zelfs voor de hele mensheid.
In oktober 1962 leek dat toch te gaan gebeuren. De wereld keek in spanning toe, toen de Koude Oorlog leek over te gaan in een echte atoomoorlog. Op foto's van een Amerikaans verkenningsvliegtuig was te zien dat de Sovjet-Unie raketten had geplaatst op Cuba, vlakbij de VS. Bovendien waren er schepen uit de Sovjet-Unie op weg naar Cuba, om daar nog meer raketten af te leveren.
Spionagefoto van de lanceerinrichtingen op Cuba genomen op 14 oktober 1962
Cuba was in 1959 bondgenoot geworden van de Sovjet-Unie nadat Fidel Castro er aan de macht kwam en er een communistisch bewind vestigde. De raketten die er al stonden konden de VS en andere landen op het westelijk halfrond bereiken. De regering van de VS eiste dat de Sovjet-Unie die raketten weer weghaalde. Ook dreigde de Amerikaanse marine de Sovjetschepen, die naar Cuba voeren, tegen te houden.
Een Russisch schip op weg naar Cuba; wat is er op het dek te zien, dat vroegen de Amerikanen zich af
De Sovjet-Unie rechtvaardigde de plaatsing van raketten op Cuba, door erop te wijzen dat de VS in Italië en Turkije rakketten had geplaatst die kernwapens naar de Sovjet-Unie konden bereiken. Bovendien vonden de Sovjets dat ze Cuba dienden te verdedigen tegen Amerikaanse vijandelijkheden.
Een jaar eerder hadden Cubaanse ballingen met Amerikaanse steun vergeefs geprobeerd om Cuba binnen te vallen om het Castroregime af te zetten. Die mislukte invasie staat bekend als het Varkensbaai-incident.
De regering van de Sovjet-Unie besloot de schepen met raketten om te laten keren en beloofde de VS de al geplaatste raketten uit Cuba weg te halen. In ruil hiervoor beloofden de VS Cuba niet meer aan te vallen. Hiermee werd de dreiging van een atoomoorlog afgewend.
Daarna lieten beide rivalen zien dat ze niet nog een confrontatie met elkaar wilden hebben die uit kon lopen op een atoomoorlog. Ze wilden hun wapenwedloop afremmen en stoppen. Ze besloten samen geen bovengrondse kernproeven meer uit te voeren, maar uitsluitend ondergronds. Hiertoe sloten ze in 1963 de Limited Test Ban Treaty. Ook Groot-Brittannië tekende dit verdrag. Verder legden de regeringen van de VS en de Sovjet-Unie een speciale telefoonverbinding aan tussen het Witte Huis en het Kremlin, de zogenaamde Hotline. Die kon worden gebruikt voor spoedoverleg door beide regeringen, als er weer een gevaarlijke crisis zou ontstaan tussen de beide mogendheden. Tenslotte sloten de twee mogendheden na jaren van onderhandelen verdragen met elkaar om hun wapenwedloop, die nog steeds doorging, af te remmen en te stoppen. Dat waren bijvoorbeeld de SALT I en SALT II. SALT staat voor Strategic Arms Limitation Talks. Volgens deze verdragen zouden hun arsenaal aan nucleaire wapens aan een specifiek maximum worden gebonden.
De Koude Oorlog was pas afgelopen toen de Sovjet-Unie in 1991 uit elkaar viel.
Maar na 2000 raakten de VS en Rusland, nog steeds de twee landen met de meeste kernwapens, steeds meer met elkaar in conflict. Wapenverdragen die de toenmalige Sovjet-Unie met de VS hadden gesloten, dreigen te verlopen of te worden opgezegd. Wel proberen beide landen nog steeds afspraken te maken om hun arsenaal aan kernwapens niet groter de laten worden en zo mogelijk te verkleinen.
Tijdens de Koude Oorlog en daarna is er altijd kans geweest dat er per ongeluk een atoomoorlog uitbreekt tussen de VS en de Sovjet-Unie. Begin 1983 had de Duitse zangeres Nena een grote hit in Nederland met haar song ’99 Luftballonen’. Hierin beschrijft ze een allesverwoestende wereldoorlog die uitbreekt, doordat 99 luchtballonnen door een waarschuwingssysteem van een van de strijdende partijen worden aangezien voor vijandige vliegtuigen. Jaren later werd duidelijk, dat op een dag in hetzelfde jaar, iets dergelijks werkelijk had kunnen gebeuren.
Toen leek het dat, gezien vanuit een radarstation van het Sovjetleger, enkele raketten vanuit de VS op de Sovjet-Unie zouden zijn afgevuurd. Zo leek het althans. Een medewerker van het station, Stanislav Petrov, vertrouwde de waarneming niet, dacht zelfs dat het een valse melding betrof en besloot zijn meerderen niet op de hoogte te brengen van de waarneming. Terecht, zo bleek algauw en zo bleef een echte tegenaanval met raketten vanuit de Sovjet-Unie achterwege. Zonder de alertheid van Petrov zou een atoomoorlog hebben plaatsgevonden en dan misschien een einde hebben gemaakt aan de mensheid.
Stanislav Petrov in 2012 met de Dresden-prijs die hij kreeg voor het voorkomen van de Derde Wereldoorlog
Naar: ‘Ontsnapt aan derde wereldoorlog’ op https://isgeschiedenis.nl/nieuws/ontsnapt-aan-derde-wereldoorlog-in-1983
In West-Europa, de VS en in andere westerse landen vonden vanaf de jaren ’50 van de vorige eeuw protesten plaats tegen de aanmaak en plaatsing van kernwapens. Die vonden vooral plaats, nadat de regeringsleiders van de lidstaten van de NAVO op 12 december 1979 hadden besloten honderden kernraketten en kruisvluchtwapens met een kernbomkop in West-Europa te plaatsen.
Deze raketten en kruisvluchtwapens hadden een bereik van enkele duizenden kilometers en konden vanuit hun standplaats heel Europees Rusland bereiken. Dat besluit was genomen, omdat de Sovjet-Unie kernraketten aan het plaatsen was op haar grondgebied, die gericht waren op West-Europa. Aan beide zijden ging het om kernwapens voor de middellange afstand.
Zoek naar meer informatie over protesten tegen kernwapens in Nederland aan de hand van de volgende slogans:
- Nee tegen de neutronenbom;
- Kernraketten, nee;
- Alle kernwapens de wereld uit, om te beginnen uit Nederland.
Die protesten tegen kernwapens hielden op na het einde van de Koude Oorlog.
Terzelfdertijd waren er ook films te zien over het uitbreken van een atoomoorlog en de gevolgen ervan. Een beroemd voorbeeld hiervan is ‘Dr. Strangelove’ uit 1964. In 1983 verscheen in de Amerikaanse bioscopen en daarna ook in Europa ‘The Day After’, over het leven, of beter gezegd, het massale sterven na een atoomoorlog. Deze film laat zien hoe het dagelijks leven, voor zover er na de oorlog nog sprake van was, steeds verder ontregeld raakt, naarmate meer mensen door straling ziek worden en doodgaan. Deze film wakkerde de toch al massale protesten tegen kernwapens verder aan en droeg er waarschijnlijk aan bij, dat de Sovjet-Unie en de VS verder werk maakten van het beteugelen van hun wapenwedloop. Bijvoorbeeld door het INF-verdrag te tekenen tegen het plaatsen van kernwapens in Europa voor de middellange afstand.
Massale anti-kernwapendemontratie in Den Haag 1983
Ten slotte zijn er ook popsongs in die tijd gemaakt over (de gevolgen van een) atoomoorlog. Enkele voorbeelden:
- ‘Remember Russia’ door Fisher Z, uit 1978;
- ‘De Bom’ door Doe Maar, uit 1983;
- ‘Dancing With Tears in My Eyes’ door Ultravox, uit 1984
- ‘Four minutes’, een track van het album ‘Radio K.A.O.S.’, door Roger Waters, uit 1987.
In 1957 richtten de Verenigde Naties het Internationaal Agentschap voor Atoomenergie IAEA op. Deze organisatie heeft tot taak het vreedzaam en veilig gebruik van kernenergie te bevorderen. Dat doet de IAEA samen met de lidstaten van de VN en andere organisaties binnen de VN. Ieder jaar houdt het overleg met de Algemene Vergadering van de VN. Het overlegt ook met de Veiligheidsraad telkens als men dat nodig vindt. Eén van de bezigheden van de IAEA is erop toe te zien dat kernenergie niet voor oorlogsdoeleinden wordt gebruikt.
In 1968 stelden lidstaten van de VN het Non-proliferatieverdrag op. Landen die dit verdrag tekenden, beloofden hiermee kernenergie alleen voor vreedzame doeleinden te gebruiken. In het verdrag kwam ook te staan dat er geen landen meer bij mochten komen die eigen kernwapens hebben en dat de landen die al eigen kernwapens hebben een groot deel ervan ontmantelen.
In de film ‘PROLIFERATIE VAN KERNWAPENS’ is te zien welke landen al kernwapens hadden toen het verdrag tot stand kwam. Dat zijn namelijk de landen die permanent vertegenwoordigd zijn in de Veiligheidsraad, te weten de VS, Rusland (Rusland heeft de zetel overgenomen van de Sovjet-Unie), China, Frankrijk en Groot-Brittannië.
Nadat het verdrag tot stand kwam, was het de taak van het IAEA erop toe te zien, dat alle ondertekenaars ervan zich er ook aan houden. Het bureau stuurt onder meer inspecteurs naar installaties waar met kernenergie wordt gewerkt.
Als blijkt dat een land dit verdrag schendt of het de IAEA hindert bij haar werkzaamheden (bijvoorbeeld door inspecteurs de toegang tot bepaalde installaties te weigeren), stelt de IAEA de Veiligheidsraad hiervan op de hoogte. Het is aan de Veiligheidsraad het land ertoe te bewegen te stoppen met de verdragsschending. Als dat niet lukt, kan de raad sancties opleggen.
Bovengenoemde film laat ook zien welke landen, behalve Noord-Korea, na 1968 de beschikking kregen over kernwapens. Hiervan hebben er twee, namelijk India en Pakistan, enkele malen oorlog tegen elkaar gevoerd. Ook nadat Pakistan kernproeven had genomen, zijn de spanningen tussen beide landen af en toe hoog opgelopen. Noord-Korea is sinds 1950 formeel in staat van oorlog met Zuid-Korea.
In de jaren ’50 en in het begin van de jaren ‘60 van de vorige eeuw hing de dreiging van een atoomoorlog als een zwaard van Damocles boven de wereld. De Sovjet-Unie en de Verenigde Staten waren verwikkeld in een wedloop waarbij het erom ging wie de krachtigste en de meeste kernwapens bezat. Aanjager van die wapenwedloop was de Koude Oorlog tussen de twee supermachten. Die dreiging bereikte een hoogtepunt tijdens de Cubacrisis van oktober 1962. Daarom is deze crisis het kernthema van deze les. Na deze crisis hield de Koude Oorlog (met de dreiging van een atoomoorlog) aan die in 1991 eindigde met het uiteenvallen van de Sovjet-Unie.
Is met het einde van de Koude Oorlog de dreiging van een atoomoorlog helemaal verdwenen? Dat onderzoeken de leerlingen in deze les. Ze proberen zelf een gefundeerd antwoord op deze vraag te vinden.
Plan van aanpak:
Voor deze opdracht trekt u 2 lesuren uit.
U laat de leerlingen de video zien. Daarna lezen de leerlingen individueel de bronnen ‘Spionage’ en ‘Wat doen deVN’. Ruim voor deze activiteiten 30 minuten in.
Daarna laat u de leerlingen twee groepen vormen. Voor wat de groepen gaan doen, trekt u 1 uur uit.
De ene groep schrijft een artikel of maakt een podcast om aan te tonen dat we niet bang hoeven te zijn dat er binnen afzienbare tijd een atoomoorlog uitbreekt.
De andere groep schrijft een artikel of maakt een podcast om aan te tonen dat we er wel degelijk rekening mee moeten houden dat we binnen afzienbare tijd een atoomoorlog meemaken.
Voor het maken van hun eindproduct raadplegen de leerlingen de overige bronnen in de les en zoeken ze naar aanvullende informatie aan de hand van tips in ‘Bron: Muziek, film en protest ‘.
Laat als beide groepen kaar zijn, de eindproducten aan de klas zien.
Eindtermen voor HAVO:
Domein A: Historisch besef
2. De kandidaat kan de volgende tijdvakken met bijbehorende tijdsgrenzen in chronologische volgorde noemen en als referentiekader gebruiken:
- tijdvak 10: tijd van televisie en computer (vanaf 1950) / tweede helft 20e eeuw.
Domein B: Oriëntatiekennis
8. De kandidaat kan voor elk van de tien tijdvakken die genoemd zijn in eindterm 2: - de kenmerkende aspecten voor ieder tijdvak noemen;
- bij elk kenmerkend aspect van een tijdvak een passend voorbeeld geven van een gebeurtenis, ontwikkeling, verschijnsel of handeling dan wel gedachtegang van een persoon en dit voorbeeld gebruiken om het betreffende aspect te verduidelijken;
- uitleggen hoe kennis van het betreffende tijdvak de oriëntatie op de hedendaagse werkelijkheid beïnvloedt;
Voor tijdvak 10 gelden de volgende kenmerkende aspecten:
45. de verdeling van de wereld in twee ideologische blokken in de greep van een wapenwedloop en de daaruit voortvloeiende dreiging van een atoomoorlog;
Eindtermen voor VWO:
Domein A: Historisch besef
2. De kandidaat kan de volgende tijdvakken met bijbehorende tijdsgrenzen in chronologische volgorde noemen en als referentiekader gebruiken:
- tijdvak 10: tijd van televisie en computer (vanaf 1950) / tweede helft 20e eeuw.
Domein B: Oriëntatiekennis
8. De kandidaat kan voor elk van de tien tijdvakken die genoemd zijn in eindterm 2:- de kenmerkende aspecten voor ieder tijdvak noemen;
- bij elk kenmerkend aspect van een tijdvak een passend voorbeeld geven van een gebeurtenis, ontwikkeling, verschijnsel of handeling dan wel gedachtegang van een persoon en dit voorbeeld gebruiken om het betreffende aspect te verduidelijken;
- uitleggen hoe kennis van het betreffende tijdvak de oriëntatie op de hedendaagse werkelijkheid beïnvloedt;
- uitleggen dat de betekenis die aan tijdvakken wordt toegekend mede afhangt van de tijd, plaats en omstandigheden waarin mensen zich met het verleden bezighouden.
45. de verdeling van de wereld in twee ideologische blokken in de greep van een wapenwedloop en de daaruit voortvloeiende dreiging van een atoomoorlog;
- De leerlingen kunnen uitleggen waarom kernwapens veel meer explosieve kracht hebben dan gewone bommen en daardoor bij veel mensen vrees aanjagen.
- De leerlingen kunnen nog een andere reden benoemen en beschrijven waarom kernwapens veel meer schade aanrichten dan gewone bommen en daardoor bij veel mensen vrees aanjagen.
- De leerlingen kunnen uitleggen hoe de Cubacrisis ontstond, welke partijen hierbij betrokken waren en hoe die werd opgelost.
- De leerlingen kunnen uitleggen hoe deze crisis past in de context van de Koude Oorlog tot dan toe.
- De leerlingen kunnen aan de hand van onderzoek uitleggen waarom het risico van een atoomoorlog nu nog steeds reëel is, of waarom juist niet.
- De leerlingen kunnen de rol beschrijven van het IAEA en het Non-Proliferatieverdrag van de VN bij het beteugelen van het gebruik van kernenergie voor het produceren van atoomwapens.
De leerlingen hebben de opdracht goed gemaakt als hun artikel of podcast een goede onderbouwing met feiten en informatie geeft voor de mening dat er nog steeds risico bestaat voor het uitbreken van een atoomoorlog of van mening zijn dat dat juist niet het geval is.
Ook moet het betoog helder van opbouw zijn en in goed Nederlands geschreven.
Ten slotte moeten afbeeldingen en bij podcast eventueel ook beeld en geluid de tekst goed aanvullen.