Toen Nederland tijdens de Tweede Wereldoorlog door de Duitsers bezet was, pleegden studenten in Utrecht verzet tegen de bezetters. Dat deden ze onder meer door joodse kinderen te helpen onderduiken bij gezinnen in het hele land. De groep studenten die zich hiermee bezig hield, kreeg na de oorlog de naam 'Het Utrechts Kindercomité'.
Ankie Stork werd in 1943 lid van dit Kindercomité. In 2011 vertelde ze haar verhaal aan de Utrechtse Universiteitsbibliotheek.
Ankie Stork
Fotograaf onbekend
Hoe ging het Kindercomité te werk? Wat voor hulp kregen ze daarbij? Welke rol speelde Ankie Stork bij de oprichting en het werk van deze verzetsgroep? En hoe succesvol was deze vorm van verzet tegen de Duitse bezetters?
Dat zoeken jullie allemaal uit aan de hand van de bronnen in de les.
Daarna maken jullie samen een gedenkboek over deze verzetsgroep en haar werk met tekeningen, teksten en gedichten.
Voor deze opdracht krijg je 2 lesuren de tijd.
Deel I
Bekijk de Bron: Het Kindercomité. Beantwoord de volgende vragen:
- Hoe is het Kindercomité ontstaan?
- Hoe kwam Ankie Stork in contact met mensen die joodse kinderen wilden opvangen?
- Wat bedoelt Ankie met het 'sneeuwbaleffect'?
- Noem twee zaken - buiten het vinden van betrouwbare adressen - die onmisbaar waren voor het werk van het Kindercomité en hoe slaagde het comité er in deze zaken voor elkaar te krijgen?
- Waardoor viel het Kindercomité in 1944 uiteen?
Lees Bron: Kindjeshaven. Beantwoord de volgende vraag:
- Wat is het verband tussen het Kindercomité en Kindjeshaven?
Bekijk Bron: De Achttien Dooden. Beantwoord de volgende vragen:
- Geert Lubberhuizen heeft met zijn illegale uitgeverij vijftienduizend exemplaren van de rijmprent 'De Achttien Dooden' gedrukt. Hoeveel kostte een exemplaar? Vind je dat goedkoop of duur?
- Wat bedoelden Rut Matthijsen en Geert Lubberhuizen met 'de meisjes'?
- Het verband tussen de rijmprent 'De Achttien Dooden' en het Kindercomité kunnen we omschrijven als een situatie waar beide voordeel aan hadden. Leg uit wat we daarmee bedoelen.
Deel II
Maak met je klasgenoot een tekening met daarbij een uitleg of, als je dat wilt, een gedicht als toelichting bij de tekening.
Dat doe je niet over het hele onderwerp van de les, maar ove een deel ervan. Over elk van die delen van het onderwerp is wel iets te vinden in de antwoorden op de vragen in in het eerste deel van de opdracht of in de bronnen.
Kies uit:
- Razzia in Amsterdam op 14 juli 1942
- Hollandsche Schouwburg in Amsterdam
- Kamp Westerbork (zie ook https://nl.wikipedia.org/wiki/Kamp_Westerbork)
- Crèche bij de Hollandsche Schouwburg
- Station Amstel
- Ankie Stork
- Haar vader en dominee Berkhof uit Lemele
- Uitgeverij De Bezige Bij
- Jan Campert
- Rut Matthijsen (kijk ook op https://jochemvanderheide.com/vervalsingscentrale/)
- Spoorwegstaking najaar 1944
- Of schrijf een samenvatting van het verhaal rond het Utrechtse Kindercomité. Geef daarin aan welke rol elk van de elf deelonderwerpen speelt in dit verhaal.
Laat je deel van het verhaal zien een je leerkracht. Die bundelt jullie werk in het gedenkboek.
Kijk en luister naar de YouTube-video ‘Ankie Stork en het Kindercomité’:
Enkele kinderen - niet de kinderen die Ankie Stork onder haar hoede had - zijn uiteindelijk toch opgepakt.
Ook enkele leden van het Kindercomité zijn omgekomen tijdens de Tweede Wereldoorlog.
De naam 'Utrechts Kindercomité' is pas na de Tweede Wereldoorlog ontstaan.
Enkele leden van het Kindercomité. De foto genomen tijdens het huwelijk van Geert Lubberhuizen en Willy van Reenen,
op 10 april 1944.
Vlnr: Titie Timminga, Annie de Waard, Ger Kempe, Manfred Lewinsohn, Olga Hudig, Rut Matthijsen, Dora Matthijsen,
Ankie Stork (vrouw met de hoed), Ewoud Storm, Mary Vink-Muntz en Maarten Vink.
De fotograaf is onbekend.
De kinderen van Het Utrechts Kindercomité kwamen voor het merendeel uit de crèche tegenover de Hollandsche Schouwburg, door de Duitsers Joodsche Schouwburg genoemd, in Amsterdam. Vanuit de crèche en de Schouwburg werden de joden op transport gezet naar Westerbork.
Het verzet slaagde erin om honderden kinderen uit de crèche te smokkelen. Een deel van die kinderen gingen onder de hoede van leden van het Kindercomité via het Amsterdam Amstelstation naar Utrecht. In totaal heeft het comité zo'n 400 kinderen laten onderduiken.
Voor de eerste opvang kwam een deel van die kinderen terecht in de crèche 'Kindjeshaven', genoemd naar de straat Kintgenshaven in het centrum van Utrecht. Circa 150 Joodse baby's en peuters hebben het in de oorlog gered, mede dankzij die eerste opvang in dit doorgangshuis in Utrecht.
Vanuit Kindjeshaven werden de joodse kinderen ondergebracht bij onderduikgezinnen verspreid over het hele land.
Kindjeshaven
Kijk en luister naar de YouTube-video over het gedicht 'De achtitien dooden':
'De Achttien Dooden' was een gedicht van Jan Campert. Hij schreef het in 1941. Het gedicht gaat over achttien verzetsstrijders (vijftien Geuzen en drie Februaristakers) die in hun cel op hun executie wachten.
Jan Campert (1902 - 1943) was journalist, toneelcriticus en schrijver van verhalen en gedichten en vader van de bekende auteur Remco Campert. Hij werd in de Tweede Wereldoorlog gearresteerd omdat hij joden had geholpen. Hij is naar het concentratiekamp Neuengamme (in Duitsland bij Hamburg) gebracht. Daar overleed hij op 12 januari 1943.
In de Tweede Wereldoorlog hebben verschillende studenten deel gemaakt aan het verzet tegen de Duitse bezetters. In een aantal korte documentaires, die de Universiteitsbibliotheek Utrecht maakte, komen Utrechtse oud-studenten aan het woord over hun oorlogsverleden. De verhalen die zij vertellen worden geïllustreerd met films, animaties, foto's en documenten uit de bezettingstijd.
Een van de verhalen die worden verteld is dat van de oud-studente Ankie Stork. Zij was lid van het Utrechts Kindercomité, in 1942 opgezet door Jan Meulenbelt en Rut Matthijsen. Zij en de andere leden van het Kindercomité wisten circa 400 joodse kinderen te laten onderduiken. Het verhaal van het Utrechts Comité vormt de basis van de gelijknamige lesbrief, aangevuld met de ontstaansgeschiedenis van de Bezige Bij dat het Kindercomité financieel mogelijk maakte.
Kinderen van Kindercomité
De lesbrief 'Het Utrechts Kindercomité' kan goed gekoppeld worden aan de lesbrief 'De Vervalsingscentrale'. De leden van het Kindercomité gebruikten veel vervalste documenten van de Vervalsingscentrale.
Tijdens de Duitse bezetting van Nederland, de Tweede Wereldoorlog was toen aan de gang, hebben mensen op allerlei manieren verzet gepleegd tegen de Duitse bezetters. Dat deden ook twee groepen studenten, een in Utrecht en een in Amsterdam. Daarbij wekten deze groepen met elkaar samen.
De Utrechts studentengroep kreeg na het einde van de bezetting de naam ‘Het Utrechts Kindercomité’.
Hoe komt dat? Waar bestond de samenwerking tussen beide studentengroepen uit? Welke hulp kreeg de studentengroep in Utrecht nog meer? En hoe succesvol was het verzet door deze studentengroep?
Dat zoeken leerlingen uit in deze les.
Plan van aanpak
Voor deze les trekt u 2 uur uit. U laat de leerlingen de opdracht in de les in twaalf groepen doen.
Voordat u ze aan de opdracht laat werken, toont u de klas de Youtubefilm ‘Ankie Stork en het Kindercomité’.
Daarna laat u de leerlingen deel I van de opdracht maken. Trek daar 1 uur voor uit.
Als iedereen hiermee klaar is, vraagt u elke groep naar de antwoorden op de vragen bij de drie bronnen in de les. De antwoorden staan in Uitwerking.
Voor deel II van de opdracht ruimt u ook 1 uur in.
Elf van de twaalf groepen kiezen een deelonderwerp uit het verhaal rond het Kindercomité uit. De deelonderwerpen zijn:
- Razzia in Amsterdam op 14 juli 1942
- Hollandsche Schouwburg in Amsterdam
- Kamp Westerbork (zie ook https://nl.wikipedia.org/wiki/Kamp_Westerbork)
- Crèche bij de Hollandsche Schouwburg
- Station Amstel
- Ankie Stork
- Haar vader en dominee Berkhof uit Lemele
- Uitgeverij De Bezige Bij
- Jan Campert
- Rut Matthijsen (kijk ook op https://jochemvanderheide.com/vervalsingscentrale/)
- Spoorwegstaking najaar 1944
Let erop dat elk van die deelonderwerpen één keer gekozen wort.
De twaalfde groep schrijft een korte versie uit van het verhaal rond het Kindercomité waarin bij elk van de deelonderwerpen wordt aangestipt welke rol die speelt in het verhaal.
Bijvoorbeeld: de Hollandsche Schouwburg werd door de Duitse bezetters gebruikt als verzamelpunt voor joden die zijn opgepakt en van daaruit op transport werden gesteld naar Kamp Westerbork. Ook joodse kinderen liepen kans via dit verzamelpunt in het kamp terecht te komen.
Ontwerp zelf een omslag voor het gedenkboek zoals uitgeverij De Bezige Bij die zou hebben gemaakt.
Als iedereen klaar is, kijkt u het verhaal en de andere elf bijdragen door en bundelt ze in een gedenkboek. Gebruik het uitgeschreven verhaal als inleiding vooraan in het boekje.
Uitwerking
Bron: Het Kindercomité
Vraag: Hoe is het Kindercomité ontstaan?
Antwoord: Op 14 juli 1942 haalden de Duitsers Amsterdamse joden uit hun huizen om ze op de trein te zetten en af te voeren. Een Utrechtse studente die toevallig die dag in Amsterdam was, ontfermde zich over negen achtergelaten kinderen en nam ze mee naar Utrecht. Daar werden ze ondergebracht bij vrienden en kennissen. Er volgden meer kinderen en zo ontstond het Kindercomité.
Vraag: Hoe kwam Ankie Stork in contact met mensen die joodse kinderen wilden opvangen?
Antwoord: Ze kreeg betrouwbare adressen via haar vader in Nijverdal en via een dominee in Lemele die ze goed kende; deze mannen wisten goed wie ze wel en wie ze niet konden vertrouwen. Het contact liep ook makkelijk omdat ze naam van de dominee mocht gebruiken en veel mensen haar graag wilden helpen.
Vraag: Wat bedoelt Ankie met het 'sneeuwbaleffect'?
Antwoord: Ankie bedoelde met het 'sneeuwbaleffect' dat ze door de mensen waarmee ze contact zocht voor een onderduikadres van de een naar de ander werd doorgestuurd en zo steeds meer kinderen kon plaatsen.
Vraag: Noem twee zaken - buiten het vinden van betrouwbare adressen - die onmisbaar waren voor het werk van het Kindercomité en hoe slaagde het comité er in dit voor elkaar te krijgen?
Antwoord: Geld en goede vervalste documenten. Geld kwam onder andere uit de verkoop van het gedicht 'De Achttien Dooden' via De Bezige Bij. Rut Matthijsen*, een student in Utrecht die zich bezig hield met het vervalsen van documenten, voorzag het Kindercomité van vervalste documenten.
* Matthijsen was toen medewerker van de Utrechtse verzetsgroep Vervalsingscentrale.
Vraag: Waardoor viel het Kindercomité in 1944 uiteen?
Antwoord: Door de spoorwegstaking van eind 1944 kon er niet meer gereisd worden. Ankie Stork bleef in Overijssel en nam de verantwoordelijkheid op zich voor de mensen die via haar waren ondergedoken.
Bron: Kindjeshaven
Vraag: Wat is het verband tussen het Kindercomité en Kindjeshaven?
Antwoord: In beide organisaties zaten Utrechtse studenten die lid waren van het verzet. Het Kindercomité haalde kinderen op en bracht ze van Amsterdam naar Utrecht en vandaar uit naar onderduikgezinnen over het hele land. Kindjeshaven zorgde vaak voor de eerste opvang van de kinderen die het Kindercomité in Amsterdam ophaalde.
Bron: De Achttien Dooden
Vraag: Geert Lubberhuizen heeft met zijn illegale uitgeverij vijftienduizend exemplaren van het rijmprent 'De Achttien Dooden' gedrukt. Hoeveel kostte een exemplaar? Vind je dat goedkoop of duur?
Antwoord: Ze hadden 75 enveloppen met duizend gulden verborgen op de zolder. 75 x 1.000 gulden = 75.000 gulden gedeeld door 15.000 exemplaren = 5 gulden (= €2,25) per stuk. Duur? Ja, als je weet dat door de oorlog de mensen weinig geld hadden, maar ze wisten daarmee dat ze het verzet steunden, bovendien sprak het gedicht veel vaderlandslievende mensen aan.
Vraag: Wat bedoelden Rut Matthijsen en Geert Lubberhuizen met 'de meisjes'?
Antwoord: 'De meisjes' waren de vrouwen van het Kindercomité die de joodse kinderen naar onderduikgezinnen brachten.
Vraag: Het verband tussen de rijmprent 'De Achttien Dooden' en het Kindercomité kunnen we omschrijven als een situatie waar beiden voordeel aan hadden. Leg uit wat we daarmee bedoelen.
Antwoord: Het voordeel voor het Kindercomité: het Kindercomité werd mede gefinancierd uit de verkoop van de rijmprent 'De Achttien Dooden'.
Het voordeel voor de uitgever van De Achttien Dooden: dankzij de verkoop van de enorme oplage van de rijmprent kwam er veel geld binnen en werd het zeer beroemd.
Kerndoelen
40. De leerling leert historische bronnen te gebruiken om zich een beeld van een tijdvak te vormen of antwoorden te vinden op vragen, en hij leert daarbij ook de eigen cultuurhistorische omgeving te betrekken.
42. De leerling leert in eigen ervaringen en in de eigen omgeving effecten te herkennen van keuzes op het gebied van werk en zorg, wonen en recreëren, consumeren en budgetteren, verkeer en milieu.
- De leerlingen kunnen uitleggen waarom joodse kinderen en hun ouders tijdens de Duitse bezetting in Nederland gevaar liepen te worden weggevoerd naar Kamp Westerbork en uiteindelijk vermoord.
- De leerlingen hebben gezien welke twee uit studenten bestaande verzetsgroepen in Amsterdam en Utrecht probeerden joodse kinderen te behoeden voor dit lot.
- De leerlingen kunnen uitleggen hoe deze verzetsgroepen hierbij te werk gingen en hoe ze daarbij samenwerkten.
- De leerlingen kunnen drie manieren benoemen en omschrijven waarop de Utrechtse studentengroep hulp kreeg en van wie of wat die hulp kwam.
- De leerlingen kunnen aangeven wanneer de Utrechtse studentengroep bekend raakte als ‘Het Utrechts Kindercomité’.
De opdracht is goed gemaakt als:
- de leerlingen op de vragen bij de bronnen een correct en volledig antwoord hebben gegeven;
- hun bijdragen aan het gedenkboek laten zien dat tekening en teksten goed op elkaar aansluiten;
- het overkoepelende verhaal voor het gedenkboek geen onjuistheden bevat, en
- het verhaal en alle andere teksten in goed verzorgd Nederlands zijn gemaakt.