Toen Nederland door Duitsland bezet was tijdens de Tweede Wereldoorlog werd het persoonsbewijs -te vergelijken met de huidige identiteitskaart- onmisbaar in het dagelijks leven. Die kaart werd in 1941 op bevel van de Duitse bezetters ingevoerd.
Alle Nederlanders van 14 jaar en ouder moesten het persoonsbewijs verplicht bij zich hebben en werden regelmatig gecontroleerd. Je had ook nog tal van andere officiële documenten nodig zoals bijvoorbeeld een fietsverklaring.
Het verzet had dringend goede vervalste documenten nodig. Daarom zetten enkele Utrechtse studenten de Vervalsingscentrale op. Daar werden officiële documenten vervalst waaronder persoonsbewijzen.
Echte en valse persoonsbewijzen van Menno de Nooij
Eerst ga je na hoe persoonsbewijzen eruit zagen, echte en vervalste en wat er allemaal op stond. Je bekijkt afbeeldingen van persoonsbewijzen en beantwoordt enkele vragen.
Daarna probeer je zelf een (deel van) een persoonsbewijs na te maken.
Voor deze opdracht krijg je 2 lesuren de tijd. Deze opdracht bestaat uit twee delen en doe je met z'n tweeën. Voor beide delen trek je 1 uur uit.
Deel I
Lees Bron: Het persoonsbewijs door en kijk naar de video in Bron: De Vervalsingscentrale.
Ga daarna naar Bron: Kenmerken. Bekijk de afbeeldingen in deze bron en beantwoord de vragen in deze bron over de eerste twee bronnen.
Deel II
Je maakt een (deel van) een identiteitskaart na op een vier keer zo groot formaat als het origineel. Je kiest hiervoor als voorbeeld één van de vier delen a,b,c of d van het valse persoonsbewijs in Bron: Kenmerken. Jullie kunnen je eigen persoonsgegevens en (pas)foto op jullie vervalsing gebruiken. Je kunt het werk verdelen: de een plaats een foto of handtekening, de ander vult de gegevens in op de juiste plekken met de juiste kleuren.
Het zal niet meevallen om een vals bewijs te maken die niet van een echte te onderscheiden is. Probeer er in ieder geval voor te zorgen dat de vervalsing bij een oppervlakkige controle al door kan gaan voor een echt bewijs.
Je maakt een ontwerp op een vier keer zo groot formaat als het origineel, dat je daarna kunt verkleinen tot het oorspronkelijke formaat. Je leerkracht gaat na wie van jullie de meest geslaagde vervalsing heeft gemaakt.
In april 1941 werden alle Nederlanders van veertien jaar en ouder verplicht een persoonsbewijs bij zich te hebben. Dit persoonsbewijs, ontwikkeld door de Nederlandse ambtenaar Lentz, was zo goed gemaakt en dus moeilijk te vervalsen dat het als het beste van heel Europa werd beschouwd.
Het is het Nederlandse verzet eigenlijk nooit gelukt om het goed te vervalsen. De meeste valse persoonsbewijzen vielen door de mand bij het gebruik van een simpele kwartslamp die ook voor de Tweede Wereldoorlog werd gebruikt in hoogtezonnen.
In het persoonsbewijs werd een speciale inktsoort gebruikt; onder een kwartslamp werd die speciale inkt onzichtbaar. Bij een oppervlakkige controle buiten op straat vielen de vervalsingen vaak niet op.
Zoals gezegd kreeg in de lente van 1941 iedereen zo'n persoonsbewijs en in de zomer van dat jaar kregen bovendien alle joden een grote J op hun persoonsbewijs gestempeld.
© Beeldbank WO2 - NIOD
Het echte en daaronder het vervalste persoonsbewijs van de joodse Vera Walschap;
zij heeft de oorlog mede dankzij het vervalste persoonsbewijs overleefd
De medewerkers van de Vervalsingscentrale vervalsten niet alleen persoonsbewijzen, maar ook andere documenten zoals het bewijs dat iemand voor de Waterleiding-Maatschappij of het Roode Kruis werkte.
Beantwoord de vragen hieronder. Als je niet zeker bent over het antwoord op een vraag, raadpleeg dan de bron waar de vraag over gaat nog eens.
Bij Bron: De Vervalsingscentrale
- Wat is de aanleiding voor het oprichten van de Vervalsingscentrale?
- Waarmee begon het feitelijke werk van de Vervalsingscentrale?
- Welke stappen waren er nodig om tot een vervalst persoonsbewijs te komen?
- Vanaf 1943 werden Nederlandse mannen naar Duitsland gestuurd voor de verplichte arbeidsinzet. Waarom hoefde de student Rut Matthijse dat niet?
- Hoe vaak is de student Rut Matthijsen aan arrestatie ontsnapt en hoe?
- Waarom stopte het bestaan van de Vervalsingscentrale?
Alice Cohn, zij deed het fijne grafische werk van de Vervalsingscentrale
Bij Bron: Het verplichte persoonsbewijs
- Waarom zouden de Duitsers een J op bepaalde persoonsbewijzen stempelen?
Beantwoord de volgende vragen over de kenmerken van een persoonsbewijs:
Een vals persoonsbewijs was voor velen in de oorlog onmisbaar. Het exemplaar hieronder heeft ooit toebehoord aan Evert Levering, werktuigkundige te Leiden. De foto van Levering was vervangen door die van de student Rut Matthijsen en het stempel was er vakkundig bijgetekend door Alice Cohn, alias ‘Juultje’. Zij zat ondergedoken in Utrecht. Ze had gestudeerd aan de kunstacademie in Berlijn en was vóór de oorlog naar Nederland gevlucht.
- Hieronder vind je een overzicht van de gegevens die behoren bij iemand als een uniek persoon. Maar er zijn nog meer gegevens op het voorbeeld van het persoonsbewijs te vinden (we geven alvast enkele voorbeelden). Welke zijn de andere?
© Beeldbank WO2 - NIOD
Indeling boven van links naar rechts: A-B-C (binnenkant van het persoonsbewijs)
Indeling onder van links naar rechts: D-E-F (buitenkant van het persoonsbewijs)
Voorbeelden:
Op A, B en C: Een niet uniek nummer (L 16) (L staat voor Leiden)
Op A, B en C: Een uniek persoonlijk nummer (No. 060484)
Op A: De datum waarop het persoonsbewijs werd uitgegeven (met een datumstempel - 8 Oct(ober) 1941)
Op F: Persoonsbewijs - bij Joden stond er een grote J rechtsboven, bij niet-joden stond daar verder niets
Welke andere gegevens kun je vinden?
Antwoorden:
A:
B:
C:
D:
De vervalste legitimatiebewijzen moesten authentiek lijkende stempels daarvoor gebruiken. Rut Matthijsen kreeg die stempels van de clichéfabriek Photogravure aan de Oude Gracht in Utrecht (zie de foto hieronder van vlak ná de Tweede Wereldoorlog). Daar werden ook cliché's gemaakt voor de uitgaven van de Bezige Bij (zie ook de lesbrief Het Utrechtse Kindercomité). Matthijsen kwam er meerdere keren per week om opdrachten te geven en bestellingen af te halen.
Zijn inzet en het werk van de kustenares Alice Cohn stonden aan de wieg van de Utrechtse Vervalsingscentrale waarop deze les van het CMO is gebaseerd. Deze les is onderdeel van de het Erfgoedproject in opdracht van het Ministerie van VWS.
Op 1 januari 2005 werd bij wet bepaald dat mensen in de publieke ruimte in bepaalde gevallen kan worden gevraagd een identiteitsbewijs te tonen, bijvoorbeeld als iemand bekeurd wordt. Dat bewijs kan onder meer een paspoort zijn. Wilt u er meer van weten, kijk dan op https://nl.wikipedia.org/wiki/Identificatieplicht_in_Nederland.
Kort voordat en kort nadat deze regeling van kracht werd, was er verzet tegen van mensen die de Tweede Wereldoorlog bewust hebben meegemaakt of er veel vanaf weten. Ook tijdens de Duitse bezetting is er een soortgelijke wet van kracht geweest. Toen kon het zelfs van levensbelang zijn om je op straat te kunnen identificeren met een document, het persoonsbewijs..
In deze les ontdekken leerlingen dat en hoe en waarom verzetsmensen probeerden identiteitsbewijzen en andere documenten zoveel mogelijk en zo goed mogelijk te vervalsen.
Plan van aanpak
Voor deze les trekt u 2 uur uit. De opdracht bestaat uit twee delen. Voor het eerste deel trekt u 1 uur uit. Die tijd heeft u voor een deel nodig voor en nabespreking voor het tweede deel trekt u eveneens 1 uur uit.
Deel I
U verdeelt de klas in tweetallen. De groepen raadplegen Bron: Het persoonsbewijs en Bron: De Vervalsingscentrale.
Daarna beantwoorden ze de vragen in Bron: Kenmerken aan de hand van de informatie in de twee andere bronnen en de afbeelding die in Bron: Kenmerken is opgenomen.
Ten slotte vraat u iedere groep welke antwoorden ze op de vragen hebben geven (zie Uitwerking).
Deel II
Iedere groep probeert een zo goed mogelijke vervalsing te maken van een persoonsbewijs die mensen tijdens de Duitse bezetting bij zich moesten hebben. Als iedereen hiermee klaar is, kijkt u de vervalste persoonsbewijzen na.
Bedenk een leuke prijs voor de beste vervalsing.
Uitwerking:
Antwoorden op de vragen over de bronnen:
Bij Bron : Het persoonsbewijs
Vraag: Waarom zouden de Duitsers een J op bepaalde persoonsbewijzen stempelen?
Antwoord: Door joden een persoonsbewijs met een J te geven was het makkelijker te ontdekken of iemand Joods was. Deze persoonsbewijzen met een J maakten later de deportatie van joden naar de concentratiekampen in Oost-Europa eenvoudiger.
Bij de afbeelding in Bron: Kenmerken
Vraag: Hieronder vind je een overzicht van de gegevens die behoren bij iemand als een uniek persoon. Maar er zijn nog meer gegevens op het voorbeeld van het persoonsbewijs te vinden. Welke zijn de andere?Antwoorden:
A De datum waarop het persoonsbewijs werd uitgegeven (met een datumstempel)
A De plaats waar het persoonsbewijs werd uitgegeven
A De handtekening van de ambtenaar
B Datum, huidige adres en een handgeschreven adreswijziging door de ambtenaar
C Een doorzichtige zegel en een betaalbewijs (1 gulden) over de vingerafdruk heen geplakt
C Een gemeentestempel over de doorzichtige zegel heen
D Een pasfoto
D Een controlesticker met een nummer
D Een gemeentestempel over de pasfoto heen
D de handtekening van de eigenaar van het persoonsbewijs
Bij Bron: De Vervalsingscentrale
Vraag: Wat is de aanleiding voor het oprichten van de Vervalsingscentrale?
Antwoord: Bij het Kindercomité bestond een grote behoefte aan goede valse identiteitsbewijzen.
Vraag: Waarmee begon het feitelijke werk van de Vervalsingscentrale?
Antwoord: Het verwijderen van de letter J op het persoonsbewijs van een joodse man.
Vraag: Welke stappen waren er nodig om tot een vervalst persoonsbewijs te komen?
Antwoord: 1) Chemische verwijdering van inkt
2) Fijn grafisch werk van Alice Cohn (waaronder valse handtekeningen)
3) Een stempel namaken(ze maakten er wel 500 verschillende!).
Vraag: Vanaf 1943 werden mannen naar Duitsland gestuurd voor de verplichte arbeidsinzet. Waarom werd de student Rut Matthijse niet naar Duitsland gestuurd?
Antwoord: Hij had een vervalst document dat aangaf dat hij voor 'zijn' werk bij de Waterleiding-Maatschappij onmisbaar was.
Vraag: Hoe vaak is de student Rut Matthijsen aan arrestatie ontsnapt en hoe?
Antwoord: Drie keer. Een: hij springt uit het raam na een aanhouding. Twee: hij kan met een zelfgemaakt vervalst persoonsbewijs en een vervalst document van de Waterleiding-Maatschappij bij een controle makkelijk doorlopen. Drie: De Duitsers waren van plan het huis waar de Vervalsingscentrale zich bevond binnen te vallen. Hij was door een tip van een buurman tijdig gewaarschuwd en had alle materialen naar een ander huis gebracht.
Vraag: Waarom stopte het werk van de Vervalsingscentrale?
Antwoord: Het werd te gevaarlijk, ze wisten door een tip dat ze in de gaten werden gehouden.
Kerndoelen:
40. De leerling leert historische bronnen te gebruiken om zich een beeld van een tijdvak te vormen of antwoorden te vinden op vragen, en hij leert daarbij ook de eigen cultuurhistorische omgeving te betrekken.
42. De leerling leert in eigen ervaringen en in de eigen omgeving effecten te herkennen van keuzes op het gebied van werk en zorg, wonen en recreëren, consumeren en budgetteren, verkeer en milieu.
- De leerlingen weten wat een persoonsbewijs was tijdens de Tweede Wereldoorlog en een dergelijk bewijs herkennen aan de hand van enkele kenmerken.
- De leerlingen kunnen uitleggen waarom het in die tijd verplicht was om een persoonsbewijs bij je te hebben eh het omwille van je veiligheid raadzaam was die verplichting na te komen als je 14 jaar of ouder was.
- De leerlingen kunnen uitleggen waarom het door de uitgifte van persoonsbewijzen me een speciaal kenmerk aan joden makkelijker werd voor de Duitse bezetters om de joden op te pakken en weg te voeren
- De leerlingen weten dat enkele Utrechtse studenten een vervalsingscentrale hebben opgezet, waarom ze dat deden en waarom de vervalsingscentrale werd opgeheven.
- De leerlingen kunnen uitleggen waarom vervalste persoonsbewijzen alleen bij oppervlakkige controles grote kans liepen niet als vals te worden herkend en bij grondige controles vrijwel altijd als vals werden herkend..
- De leerlingen kunnen uitleggen waarom het vervalsen van documenten gevaarlijk was.
De opdracht is goed gemaakt als:
- de leerlingen het goede antwoord hebben gegeven op de vragen bij Bron: Het persoonsbewijs en Bron: De Vervalsingscentrale en de afbeelding in Bron: Kenmerken en dus ongeveer weten hoe een persoonsbewijs eruit zag toen die in 1941 werd ingevoerd.
- de vervalsingen die de leerlingen hebben gemaakt in ieder geval zo goed zijn dat ze bij een snelle controle op straat niet als vals worden herkend.