Sobibor was een vernietigingskamp op vier kilometer van het gelijknamige dorp Sobibor in Polen, vlak bij de grens met de Oekraïne (toen een deel van de Sovjet-Unie). Het kamp stond onder gezag van nazi-Duitsland en was in gebruik van april 1942 tot november 1943.
In die periode werden er tienduizenden mensen vermoord. Dat waren vooral joden, maar ook Roma, Russische krijgsgevangenen en niet-joodse Polen (onder wie politieke tegenstanders en partizanen).
Slechts enkele tientallen mensen overleefden hun verblijf in het kamp Sobibor. Daar waren achttien Nederlanders bij waaronder Jules Schelvis. Die richtte na de Tweede Wereldoorlog de Stichting Sobibor op, want hij vond het belangrijk dat de jeugd weet wat er in Sobibor gebeurd is.
Hoe kon het gebeurden dat er zoveel mensen zijn omgekomen en waarom juist in Sobibor? Hoe kan het dat een derde van alle Nederlandse joden juist daar terechtkwamen? Het is bijzonder dat Sobibor het enige concentratiekamp was van waaruit een geslaagde ontsnapping plaatsvond. Hoe is deze ontsnapping gelukt? Hoe is het met de ontsnapte gevangenen afgelopen?
Dat gaan jullie uitzoeken in de les. Ook helpen jullie de Stichting Sobibor helpen de herinneringen levend te houden aan wat zich in dit kamp had afgespeeld. Daartoe zetten jullie een tentoonstelling over dit kamp op met ruwweg de volgende thema’s:
- De aanloop en de bouw van het concentratiekamp Sobibor;
- De dagelijkse gang van zaken in het kamp;
- De opstand en de ontsnapping;
- De ontmanteling van het kamp;
- Hoe in Nederland en daarbuiten de herinnering aan het kamp levend wordt gehouden.
Voor de opdracht krijgen jullie 2 lesuren de tijd. Jullie maken de opdracht in acht groepen.
Maak eerst die groepen. Iedere groep kiest één van de acht bronnen in de les uit. Iedere bron moet aan bod komen, anders krijg je geen complete tentoonstelling!
Bij zes van de acht bronnen staan ook videomontages van rond de tien minuten met interviews met overlevenden van Sobibor. Deze ga je ook bekijken.
Maak aan de hand van de bron die je gekozen hebt, een affiche (A4 of A3).
Zet op dit affiche:
- Een of meerdere eigen tekeningen;
- Een afbeelding of een collage van meer foto's en/of tekeningen) die je via Google Afbeeldingen probeert te vinden;
Tip: zoek op 'Sobibor' + de naam van de bron die jullie gaan bekijken, bijvoorbeeld 'Sobibor'+ 'Aktion Reinhardt'. - Een korte bijschrift van niet meer dan drie zinnen bij elk van de tekeningen en foto’s als toelichting bij dit beeldmateriaal.
De moord op de joden in het verre Oost-Polen werd zorgvuldig gepland en geleid door Odilo Globocnik, hoofd van de SS en de politie in het district Lublin. In opdracht van Himmler, de baas van de SS, organiseerde hij de bouw van de kampen Belzec, Sobibor en Treblinka, waar joden in gaskamers met koolmonoxide om het leven werden gebracht. Deze operatie kreeg de codenaam Einsatz of Aktion Reinhardt en was vernoemd naar SD-chef Reinhardt Heydrich.
Inspectie ter voorbereiding van Aktion Reinhardt
Lees verder: https://www.sobiborinterviews.nl/nl/vernietigingskamp/aktion-reinhardt en
https://www.sobiborinterviews.nl/nl/vernietigingskamp/structuur-van-het-kamp.
In 1942 wisten de meeste mensen niet precies wat er plaatsvond in vernietigingskampen als Sobibor. Sommige Oost-Europeanen hadden wel gehoord dat er joden werden vermoord, maar zij konden dat bijna niet geloven. West-Europese joden beseften al helemaal niet in wat voor soort kamp zij waren aangekomen en verkeerden bij aankomst veelal in de veronderstelling dat Sobibor een werkkamp was.
Lees verder: https://www.sobiborinterviews.nl/nl/vernietigingskamp/praktijk-van-de-vernietiging
Kijk en luister ook naar de verhalen van Chaskiel Menche en Thomas Blatt:
In Sobibor verbleven zo'n zeshonderd zogenoemde 'Arbeitsjuden'. Het waren jonge en sterke mannen en vrouwen die uit de transporten geselecteerd werden om het kamp in stand te houden Ook moesten ze de binnenkomende treinen openen en de argeloze nieuwkomers aan te sporen snel uit de wagons te springen.
De aankomst in Sobibor
Lees verder: https://www.sobiborinterviews.nl/nl/vernietigingskamp/arbeitsjuden
Kijk en luister ook naar de verhalen van de 'Arbeitsjuden' Jules Schelvis, Stanislaw Szmajzner en Thomas Blatt:
Er zijn 34.313 Nederlandse joden op transport gezet naar Sobibor. Precies 18 van hen hebben de oorlog overleefd. Selma Wijnberg was een van hen.
Lees verder: https://www.sobiborinterviews.nl/nl/nederlandse-overlevenden en https://www.sobiborinterviews.nl/nl/nederlandse-overlevenden/selma-wijnberg
Kijk en luister ook naar de verhalen van Jules Schelvis, Alexander Petsjerski, Kurt Thomas en Meier Ziss.
Jules Schelvis is een van de 18 Nederlandse overlevenden. Alexander Petsjerski, Kurt Thomas en Meier Ziss hebben gezien wat er met enkele Nederlanders in het kamp is gebeurd:
In juli en augustus 1943 richtten de Russische gevangenen in Sobibor een geheim comité op. De opstand vond plaats op 14 oktober 1943, omdat die dag drie van de meest gevreesde SS’ers, Franz Reichleitner, Gustav Wagner en Hubert Gomerski, met verlof waren. Tegen vier uur 's middags werd waarnemend commandant, SS-Untersturmführer Johann Niemann, naar de kleermakerij gelokt, zogenaamd om een nieuw uniform te passen. Daar werd hij door de gevangene Yehuda Lerner gedood. Vervolgens werden nog elf SS’ers en twee bewakers gedood.
Van de circa zeshonderd gevangenen in Sobibor hebben er daarna drie- tot vierhonderd geprobeerd te vluchten. Veel van hen werden tijdens hun vluchtpoging doodgeschoten of gedood door de mijnen die rond het kamp lagen. Van de mensen die konden vluchten, werden er ook later nog velen gedood omdat ze tijdens klopjachten werden ontdekt of verraden door Polen. Uiteindelijk hebben nog geen vijftig gevangenen de opstand en de vlucht overleefd.
Over de opstand is in 2011 een film verschenen met een hoofdrol
van Rutger Hauer onder de titel 'Escape from Sobibor'
Lees verder: https://www.sobiborinterviews.nl/nl/de-opstand/voorbereiding en https://www.sobiborinterviews.nl/nl/de-opstand/uitvoering.
Kijk en luister ook naar het verhaal van Alexander Petsjerski, een van de leiders van de opstandelingen:
Bij de opstand van gevangenen in Sobibor zijn 12 SS'ers gedood. Himmler, leider van de SS, beval kort na de opstand het kamp met de aardbodem gelijk te maken en alle sporen uit te wissen.
In 2007 is bij opgravingen het pad naar de gaskamers weer blootgelegd
Lees verder: https://www.sobiborinterviews.nl/nl/de-opstand/ontmanteling (en de bijbehorende documenten).
Het aantal overlevenden van Sobibor is niet exact bekend. Algemeen wordt aangenomen dat het er minder dan vijftig zijn. Jules Schelvis komt in zijn boek 'Vernietigingskamp Sobibor' tot 47, waaronder vijf mannen die op 27 juli 1943 uit het Waldkommando (= boscommando) ontsnapten. De overige 42 zijn overlevenden van de opstand van 14 oktober 1943.
Een groepsfoto met een aantal van de overlevenden van de opstand in 1944 en een foto van hen in 1968
© United States Holocaust Memorial Museum en Ghetto Fighters' House
Lees verder: https://www.sobiborinterviews.nl/nl/de-opstand/overlevenden-van-de-opstand.
Hoe zijn zij veilig uit de buurt van het kamp weggekomen en hoe hebben zij de rest van de oorlog overleefd? Luister en kijk verder naar de verhalen van Thomas Blatt, Arkady Wajspapir, Meier Ziss en Hella Weiss-Felenbaum:
Er zijn verschillende processen tegen voormalige SS'ers in Sobibor gevoerd, in 1950, in 1969, in 1982 en in 2009. De straffen varieerden van levenslang tot vrijspraak.
De eerste voormalige SS'er die werd veroordeeld, was Erich Bauer, de voormalige ‘gasmeester’ in Sobibor. Hij werd ter dood veroordeeld, maar later werd deze uitspraak omgezet in levenslang.
Ieder jaar op of rond 14 oktober wordt Sobibor herdacht naar aanleiding van de unieke opstand die op 14 oktober 1943 in Sobibor plaatsvond.
Sinds 2007 organiseert de Stichting Sobibor jaarlijks een vierdaagse Herdenkingsreis naar het vernietigingskamp Sobibor. Deze reis valt samen met Holocaust Memorial Day in Polen op 19 april, de dag waarop in Polen de opstand in het getto van Warschau herdacht wordt.
Lees verder: https://www.sobiborinterviews.nl/nl/processen en http://www.sobiborinterviews.nl/nl/galerie
De overlevenden van Sobibor ebben elkaar nog jarenlang regelmatig ontmoet om terug te kijken naar de gevoerde processen die er geweest zijn. Kijk en luister naar de verhalen van Chaskiel Menche, Arkady Wajspapir en Meier Ziss:
De les 'Sobibor' is gebaseerd op de interviews, foto's en teksten van de website Sobibor Interviews, waarvoor Jules Schelvis, overlevende van het vernietigingskamp Sobibor, het initiatief heeft genomen.
Deze les sluit aan bij het Erfgoedproject van het CMO en het Ministerie van VWS.
In april 1942 werd in Polen, vlakbij de grens met de Oekraïne, toen een deelrepubliek van de Sovjet-Unie het vernietigingskamp Sobibor in gebruik genomen. Het was vernoemd naar een dorp dat vlakbij lag. Na een opstand van gevangenen in dat kamp op 14 oktober 1943 wed het op last van de Duitse regering weer afgebroken.
Wat heeft zich in die tussentijd afgespeeld in dit kamp? Waarom speelde het een belangrijke rol in de Jodenvervolging in Nederland tijdens de Tweede Wereldoorlog? Hoe wisten ongeveer vijftig mensen hun verblijf in dat kamp te overleven? Hoe word de herinnering aan dit kamp en wat zich daar heeft afgespeeld in stand gehouden voor mensen die na de Tweede Wereldoorlog geboren zijn?
Dat onderzoeken leerlingen aan de hand van informatie van de Stichting Sobibor, opgericht door enkele Nederlandse overlevenden en fragmenten uit interviews van overlevenden van dit kamp.
Plan van aanpak
Voor deze les trekt u 2 uur uit. U verdeelt de klas in acht groepen. Iedere groep kiest een van de acht bronnen in de les uit. U ziet erop toe dat elke bron aan bod komt.
Laat de leerlingen één lesuur werken aan het verzamelen van gegevens uit de bron en laat de leerlingen een tweede uur werken aan hun affiche/collage voor de tentoonstelling.
Zodra alle groepen klaar zijn, verzamelt u de vellen met afbeeldingen en de tekstbordjes en daar maakt u een tentoonstelling van.
Tip: maak van de tentoonstelling een digitale versie, in PDF bijvoorbeeld. Verspreiding wordt zo een stuk eenvoudiger. Zo kunnen ook leerlingen van andere klassen en ouders het lezen.
Hoofdzaken die in de tentoonstelling aan de orde moeten komen
Het kamp Sobibor was een vernietigingskamp en niet een concentratiekamp om mensen voor kortere of langere tijd gevangen te houden. Vrijwel iedereen die naar Sobibor gebracht werd er gedood.
Het kamp werd gebruikt bij de massamoord door en namens de Duitse naziregering die Holocaust of Shoa genoemd wordt. Die massamoord verliep volgens een door de naziregering uitgewerkt plan, de Endlösung en was dus een uitgesproken voorbeeld van genocide.
Naat joden werden ook Roma, Poolse verzetsstrijders en Russisch krijgsgevangenen omgebracht. Van de ruim honderdduizend joden die uit Nederland werden weggevoerd, werd ongeveer een derde naar Sobibor gevoerd.
De opstand in het kamp op 14 oktober 1943 werd georganiseerd door Russische gevangenen. Van de honderden gevangenen die tijdens de opstand uit het weg wisten te komen, is het grootste deel opgepakt en gedood. Ongeveer 45 van hen overleefden deze ontsnapping en nog eens vijf gevangenen wisten op een andere manier weg te komen en zo te overleven.
Na de opstand wilde de Duitse regering van het kamp af en wilde zij alle sporen ervan uitwissen. Dat is vrijwel helemaal gelukt.
In Nederland, Polen, Israël en elders wordt de Holocaust jaarlijks op 19 april herdacht. Ook de Stichting Sobibor, opgericht door overlevenden van Sobibor, werkt eraan mee. Zie ook https://www.sobibor.org/.
Kerndoelen:
36. De leerling leert betekenisvolle vragen te stellen over maatschappelijke kwesties en verschijnselen, daarover een beargumenteerd standpunt in te nemen en te verdedigen, en daarbij respectvol met kritiek om te gaan.
37. De leerling leert een kader van tien tijdvakken te gebruiken om gebeurtenissen, ontwikkelingen en personen in hun tijd te plaatsen. De leerling leert hierbij over kenmerkende aspecten van de volgende tijdvakken:
– tijd van wereldoorlogen (1900–1950)
40. De leerling leert historische bronnen te gebruiken om zich een beeld van een tijdvak te vormen of antwoorden te vinden op vragen, en hij leert daarbij ook de eigen cultuurhistorische omgeving te betrekken.
- De leerlingen kennen de begrippen ‘concentratiekamp’ en ’verniegigingskamp en kunnen uitleggen waarom Sobibor een vernietigingskamp was.
- De leerlingen hebben gezien dat er in Sobibor naast joden ook mensen uit andere groepen zijn vermoord en kunnen enkele van die groepen noemen.
- De leerlingen kunnen uitleggen hoe en waarom het kamp Sobobor een gelangrijke rol heeft gespeeld in de Jodenvervolging in Nederland tijdens de Tweede Wereldoorlog.
- De leerlingen kunnen uitleggen hoe ongeveer vijftig mensen waaronder achttien Nederlandse joden hun verblijf in het kamp Sobibor hebben overleefd.
- De leerlingen hebben gezien hoe het op 14 oktober 1943 tot een opstand kwm onder kampgevangenen in Sobibor en hoe het met de gevanenen die toen wisten te ontsnappen uit het kamp is afgelopen.
- De leerlingen hebben gezien hoe de opstand heeft geleid tot ontmanteling van het kamp Sobibor.
De opdracht is goed gemaakt als:
- de tekeningen en foto’s afbeeldingen het verhaal van de aanloop, de gebeurtenissen in Sobibor en de afloop goed weergeven, en
- de teksten bij de tekeningen en foto's kort helder en in goed Nederlands zijn gemaakt.