Tijdens de Duitse bezetting van Nederland (1940-’45) kregen journalisten, ook fotojournalisten te maken met steeds meer beperkingen bij hun werk. In november 1944 werd het zelfs helemaal verboden om buitenshuis te fotograferen.
Toch werd er de hele bezettingstijd door veel gefotografeerd, dus zelfs na het totaalverbod in november 1944. Van de foto’s die illegaal zijn gemaakt, zijn er bijna vijfduizend te zien bij Het Geheugen van Nederland. Van die foto’s zijn er enkele in deze les opgenomen. Die hebben te maken met het verkeer en het vervoer tijdens de bezettingstijd.
Na de Tweede Wereldoorlog laten de fotografen Cas Oorthuys, mevr. Meijboom met haar rieten tas en Ingeborg Kahlenberg zien
hoe zij illegale foto’s hebben gemaakt; de foto's van deze fotografen zijn genomen door Charles Breijer in mei 1945.
Met de foto’s van Het Geheugen van Nederland maken jullie een stripverhaal.
Hierin laten jullie zien hoe het verkeer en het vervoer tijdens de Duitse bezetting van invloed waren op het dagelijks leven in Nederland.
Voor deze opdracht krijg je 2 lesuren de tijd. Je doet de opdracht samen met een klasgenoot.
Eerst lezen jullie de bron 'Minder persvrijheid'.
Daarna zien jullie drie bronnen met foto's:
- Individueel vervoer (14 foto's)
- Openbaar vervoer (17 foto's)
- Bijzonder vervoer (22 foto's)
Bedenk een verhaal over verkeer en vervoer tijdens de Duitse bezetting. Zoek er dan foto’s bij uit de fotobronnen, maar zorg ervoor dat je foto’s kiest uit alle drie de fotobronnen.
Het is de bedoeling dat jullie je verhaal maken met teksten die de foto’s die jullie uitgekozen hebben met elkaar verbinden.
Voorbeeld 1: Je gaat met de fiets (individueel vervoer) naar de tramhalte (openbaar vervoer) en onderweg zien jullie een begrafenis (bijzonder vervoer). Bij elke stap (fiets, tram, begrafenis) kun je jezelf afvragen: wat gaat er anders in de Tweede Wereldoorlog dan nu?
Voorbeeld 2: Je schrijft een verhaal over hoe het verkeer en vervoer in de loop van de Tweede Wereldoorlog (van het begin in 1940-1941 tot het einde in 1944-1945) veranderde en uit welke foto's dat blijkt.
Let op: je ziet kleine foto's te zien. Klik op een foto en je ziet elke keer een grotere foto die je kunt gebruiken voor je (strip)verhaal.
Tijdens de Duitse bezetting van Nederland (1940-’45) legden de Duitse bestuurder van Nederland steeds meer beperkingen op aan de Nederlandse journalisten.
- In mei 1941 moesten journalisten, onder wie ook de fotojournalisten, lid worden van het Verbond van Nederlandsche Journalisten.
- Sommige onderwerpen mochten alleen nog met toestemming van de autoriteiten gefotografeerd worden, waaronder militaire voertuigen en andere objecten, verkeer, vooraanstaande personen en politieke bijeenkomsten.
- Ook werden twaalf verschillende categorieën foto's verboden, waaronder 'de vroegere koninklijke familie' (toen in ballingschap in Groot-Brittannië en Canada) en de joodse bevolking.
- Op 20 november 1944 werd het fotograferen van alles buiten je eigen woning helemaal verboden.
Fietsers op straat, een foto van na het verbod van november 1944
Ondanks die beperkingen werd er de hele bezettingstijd door veel mensen gefotografeerd. Dus ook in de laatste vijf maanden tijdens het totaalverbod. De meeste fotografen werkten in hun eentje, gedreven door historisch besef. Anderen werkten in groepsverband of in opdracht. Van de foto’s die ze illegaal maakten zijn er 4733 te vinden bij het Geheugen van Nederland.
Personenauto met een houtgasgenerator in een aanhangwagen staat geparkeerd in Den Haag.
Aan de achterzijde van een personenauto in Den Haag zijn persgasflessen gemonteerd.
Auto met gasflessen achterop bevestigd, als brandstofvoorziening.
Auto, voortgetrokken door paard, rijdt door straat in Amsterdam.
Houtgasgenerator, gemonteerd aan de voorkant van een personenauto in Den Haag.
Kist met daarin gasinstallatie bovenop een auto geplaatst.
Oorlogsschade aan personenauto in Arnhem.
Motorfiets (van Fokko Fröling) in Winschoten (1944).
Aangepast voorwiel van een fiets in Den Haag, wegens gebrek aan buitenbanden van normaal formaat (1944).
Fietsen tegen een gevel in Amsterdam, deels aangepast door onderdelenschaarste.
Jongen rijdt op een fiets met twee aangepaste wielen wegens gebrek aan buitenbanden van een normaal formaat.
Inbeslagname van fietsen in Amsterdam (1944-1945).
In de Tweede Wereldoorlog liepen mensen veel meer dan nu, zeker aan het einde van de oorlog toen het openbaar vervoer steeds moeilijker werd. Hier lopen inwoners in de hongerwinter met pannen naar een gaarkeuken, Amsterdam (1944-1945).
In de Tweede Wereldoorlog liepen mensen veel meer dan nu, zeker aan het einde van de oorlog toen het openbaar vervoer steeds moeilijker werd. Hier sjouwt een man in de hongerwinter met een zak vol voedsel op zijn rug over een landweg nabij Amsterdam (1944-1945).
Houtgasgenerator is achterop een aanhangwagen van een stadsbus van de HTM in Den Haag gemonteerd.
Passagiers stappen in een stadsbus van de HTM, die is uitgerust met een houtgasgenerator op een aanhangwagen.
In beslaggenomen trams in Amsterdam staan klaar voor transport naar Duitsland.
Overvolle tram met erbuiten aanhangende passagiers rijdt door de straten van Den Haag.
Passagiers in Den Haag verdringen zich bij een tramhalte om in en uit een toch al overvolle tram te komen.
Op 30 juni 1942 werd het voor de joden verboden om van de tram gebruik te mogen maken.
Oorlogsschade aan tramrijtuig in Arnhem (1944-1945).
Verdwenen houten blokjes in een trambaan.
Inwoners verzamelen in de hongerwinter tramspoorbielzen nabij het Barlaeus Gymnasium in Amsterdam om als brandhout te gebruiken.
Gasflessen bevestigd op achterzijde van een taxi in Amsterdam.
Door gebrek aan taxi's wilden koetsiers mensen nog wel tegen woekerprijzen vervoeren.
Deels geïmproviseerde paardenkoetsen staan op de Dam in afwachting van klanten.
Personentrein gekoppeld aan een stoomlocomotief in het station van Zwolle.
In oorlogstijd gingen mensen zelf per trein fruit uit de Betuwe halen, ofschoon het verboden was. Het gevolg was dan ook vaak een bekeuring!
Station Hengelo na een bombardement van Britse Luchtmacht rond 1943.
Passagiers in Den Haag stappen op een aangepast vrachtschip naar Rotterdam bij gebrek aan treinvervoer.
Passagiers in Den Haag zijn onderweg op een aangepast vrachtschip naar Rotterdam bij gebrek aan treinvervoer.
Houtgasgenerator is gemonteerd op een vrachtauto in Den Haag.
Omdat de Duitsers transportproblemen hadden, maakten ze veelvuldig gebruik van schepen.
Postauto, getrokken door paarden in Groningen.
Paardenkar, in gebruik als noodambulance.
Bakfiets, door de Luchtbescherming in gebruik genomen als ambulance, haalt de eerste gewonden op nadat er tijdens het zgn. 'Dam-incident' ineens door enkele leden van de Kriegsmarine op de feestende menigte werd geschoten, Amsterdam (7 mei 1945).
Wegens gebrek aan banden rijden mensen op bakfietsen met houten wielen over straat in Den Haag.
In de hongerwinter rijdt een paardenkar met voedsel onder politiebegeleiding door de stad, Amsterdam (1944-1945).
Met huisraad volgeladen paardenkar rijdt een stadswijk uit, die gesloopt moet worden wegens aanleg van de 'Atlantikwall' in Den Haag (1942-1944).
Personenkoetsen worden tijdens evacuatie van bewoners uit Wassenaar wegens lanceringen van V2-raketten ingezet om er meubilair mee te vervoeren (11/12 september 1944).
Bij gebrek aan paarden trekken bewoners zelf hun verhuiswagen tijdens evacuatie uit de wijk Marlot te Den Haag en uit Wassenaar wegens lanceringen van V2-raketten (11/12 september 1944).
Vuilnismannen halen in de oorlogsjaren afval op in Den Haag met paard en wagen.
Transport van gevangenen met fietsen van de Grüne Polizei in Amsterdam (1945).
Wapentransport per kinderwagen, Ben Steenkamp legt een bazooka in de wagen in Amsterdam (1945).
Wapentransport m.b.v. haringkar van Stadionbuurt naar de Govert Flinckstraat. Achter de kar Rob van Delden (zonder hoofddeksel) en Jaap Jansen. Foto gemaakt met camera verborgen in fietstasje.
Paard en wagen, begrafenistransport in Amsterdam.
Door het centrum van Den Haag rijdt een rouwkoets tijdens een begrafenis zonder volgrijtuigen wegens gebrek aan paarden.
Vervoer van kinderdoodskist per driewieler, begrafenistransport in Amsterdam.
Handkarren met doodskisten voor aula op begraafplaats in Amsterdam.
Ook de fiets was een uitstekend vervoersmiddel. Deze jongen vervoert een gesloopte deur als brandhout op een fiets tijdens de hongerwinter in Amsterdam (1944-1945).
Ook de fiets was een uitstekend vervoersmiddel. Deze vrouw loopt in de hongerwinter met een fiets, beladen met zakken voedsel, over een landweg nabij Amsterdam (1944-1945).
Vrouw en twee kinderen bij handkar die met zakken voedsel beladen is, hongertocht, Haarlemmerweg in Amsterdam (1945).
Mannen lopen in de hongerwinter met handkarren vol voedsel over een landweg nabij Amsterdam (1944-1945).
Foto’s die door fotojournalisten worden gemaakt, zin bedoeld ter ondersteuning van een nieuwsverhaal of vertellen zelf een nieuwsverhaal. Dat was ook het geval tijdens de Tweede Wereldoorlog toen Nederland door de Duitsers bezet was. Ook al mocht een fotojournalist vanaf 1941 niet zomaar alles fotograferen en vanaf november 1944 niets meer buitenshuis.
Desondanks bleven professionele fotojournalisten de hele bezettingstijd door foto’s maken waar maar wilden. Ook amateurfotografen bleven dat doen. Dat alles om voor toekomende generaties vast te leggen wat zich tijdens de bezetting afspeelde in Nederland. Deze foto's zijn terug te vinden bij Het Geheugen van Nederland.
Hun werk is de basis van deze les over Illegale Fotografie van CMO, in opdracht van het Erfgoed van de Oorlog van het Ministerie van VWS.
Van de illegale foto's, gemaakt door beroeps- en amateurfotografen, maken leerlingen gebruik om zelf een beeld te construeren van de bezettingstijd rond het thema verkeer en vervoer.
Plan van aanpak
Voor deze les trekt u 2 lesuren uit.
U laat de leerlingen in koppels aan de opdracht werken. Elke groep raadpleegt de bronnen en bedenkt een verhaal over verkeer en vervoer tijdens de Duitse bezetting. Vervolgens zoeken ze uit de bronnen 2-4 foto’s die bij hun verhaal passen. Het is wel zaak dat ze uit elke fotobron een of meer foto’s kiezen.
Ten slotte maken ze teksten om de foto’s met elkaar te verbinden in het verhaal. Zo maken ze van hun vehaal een stripverhaal, maar dan met foto’s in plaats van tekeningen. Als iedereen klaar is, kijkt u de stripverhalen na.
Laat alle leerlingen meebeslissen over het beste, leukste of meest interessante stripverhaal.
Kerndoelen:
40. De leerling leert historische bronnen te gebruiken om zich een beeld van een tijdvak te vormen of antwoorden te vinden op vragen, en hij leert daarbij ook de eigen cultuurhistorische omgeving te betrekken.
41. De leerling leert de atlas al
42. De leerling leert in eigen ervaringen en in de eigen omgeving effecten te herkennen van keuzes op het gebied van werk en zorg, wonen en recreëren, consumeren en budgetteren, verkeer en milieu.
- De leerlingen kunnen uitleggen waarom het tijdens de Duitse bezetting van Nederland voor fotojournalisten steeds moeilijker werd om te werken zoals ze zelf willen.
- De leerlingen kunnen uitleggen waarom het ondanks dat er tijdens de bezetting steeds minder persvrijheid was, nu nog steeds mogelijk is om aan de hand van foto’s een goed beeld te verkrijgen van het verkeer en het vervoer in Nederland tijdens de bezetting.
- De leerlingen kunnen aangeven hoe het straatbeeld qua verkeer en vervoer veranderde gedurende de Duitse bezetting.
- De leerlingen kunnen aangeven waarom dat straatbeeld qu verkeer en vervoer toen veranderde.
- De leerlingen kunnen uitleggen waarom professionele en amateurfotografen foto’s bleven maken waar het hen beliefde ondanks de beperkingen die de Duitse bestuurders oplegde aan de fotojournalistiek.
De opdracht is goed gemaakt als in de stripverhalen:
- de foto’s en teksten samen een duidelijk verhaal vertellen, en
- de teksten qua taal en spelling goedverzorgd zijn.