Het Scholtenhuis


Tijdens de Tweede Wereldoorlog, tussen 10 mei 1940 en 5 mei 1945, was Nederland door Duitsland bezet. Dat waren jaren van angst, verwoesting en dood.
Van dit alles werd het Scholtenhuis in de stad Groningen een berucht symbool. Het werd door de stadsbewoners zelfs ‘Voorportaal van de hel’ genoemd.

scholtenhuisHet Scholtenhuis

 


 
opdrachtWaarom heette dit pand ‘Scholtenhuis’ en kennen veel oudere Groningers deze naam nog goed?

Werd dit pand pas tijdens de Duitse bezetting gebouwd en gebruikt of stond het er al toen de Duitse bezetting begon? Als dat laatste het geval was, waar diende het eerst voor?

Wat is er na het einde van de bezetting met dit gebouw gebeurd? Kun je het nog steeds bezoeken of niet? En waarom dan? Wat herinnert er verder nog aan het Scholtenuis uit de tijd dat het de bijnaam ‘Voorportaal van de hel’ had.

Jullie gaan dat allemaal uitzoeken als echte journalisten en er een reeks artikelen over schrijven.

 


 
werkinuitvoeringeenuurVoor deze opdracht krijg je 1 lesuur de tijd. 

Iedereen leest eerst Bron: Sicherheitsdienst. Daarna verdelen we de klas in zes groepen. Elke groep schrijft één artikel op basis van deze bronnen:

  1. Een zakenman laat een huis bouwen 
  2. Gevaarlijke geheime politie 
  3. Verhoorplek en gevangenis 
  4. De gevaarlijkste plek van Nederland 
  5. Wat er in april 1945 met het Scholtenhuis gebeurde 
  6. De Struikelsteen-plaquette 

Kies een van de zes thema's uit en zoek in de overige bronnen naar informatie die bij je onderwerp past (let op: soms heb je meer dan één bron nodig). Spreek wel af wie het schrijfwerk doet. Je leerkracht let erop dat elk onderwerp gekozen wordt.

 


 
Nu heb je de politie die de orde helpt handhaven. Die houdt toezicht op straat en bekeurt of arresteert mensen die overlast veroorzaken of iets anders doen dat tegen de wet is. Een enkele keer vallen er gewonden en/of komt er iemand om het leven als agenten tijdens hun werk zich gedwongen voelen geweld te gebruiken. Maar dat is een uitzondering en de politie wil het ook heel graag zo houden.

sdWat dat betreft was het tot het begin van de Duits bezetting niet anders. Maar dat veranderde nadat in mei 1940 Duitse troepen Nederland waren binnengevallen en hadden bezet.

Tijdens de bezetting was er namelijk ook de Sicherheitsdienst (= Veiligheidsdienst) of SD die aan handhaving deed. De SD was de Duitse geheime politie. De SD werd berucht om haar harde manier om mensen te arresteren en te verhoren.

Verhoren door agenten van de SD vonden onder meer plaats in het Scholtenhuis  aan de Grote Markt in Groningen. Dat was eerst een herenhuis, een woning dus, maar dan wel een hele groot en duur pand.

Kijk naar de YouTube-video ‘Introductiefilm Scholtenhuis.nl’:

 


 

Het Scholtenhuis werd eind 19e eeuw gebouwd in opdracht van de Groningse zakenman Willem Albert Scholten. Zo kreeg het pand zijn naam.

Meer over het leven van Scholten lees je in het artikel ‘Scholtenhuis’ op Het Scholtenhuis › De Geschiedenisbibliotheek van Groningen.

lehnhoffTijdens de Duitse bezetting diende het pand als hoofdkwartier van de regionale afdeling van de SD en de Sichterheitspolizei. Dat wilden beide diensten  omdat het pand centraal gelegen was en een grandeur uitstraalde waar de nazi's van hielden.

In die tijd werkte Robert Lehnhoff, bijgenaamd ‘De Beul van Groningen’ in het Scholtenhuis (je ziet hem rechts). Hij schijnt eens te hebben gezegd dat het maar goed was dat de vloerbedekking in het Scholtenhuis toch al rood van kleur was – zodat alle bloedvlekken niet zo opvielen.

In de eerste jaren van de bezetting hield Lehnhoff samen met zo’n dertig collega’s zich bezig met het opsporen van verzetsgroepen, het toezien op de uitvoering van anti-Joodse maatregelen die door de Duitse bezetters waren afgekondigd en het verhoren in het pand van arrestanten. De meeste arrestanten werden voor hun eerste verhoor rechtstreeks naar het pand gebracht. Niet naar een andere plek want dan was er nog maar weinig tijd verstreken na hun arrestatie als ze bij het Scholtenhuis aankwamen. Daardoor konden de arrestanten zich beter herinneren waarom ze waren opgepakt dan later het geval zou zijn geweest.

Naar: ‘Het beruchte Scholtenhuis’ op Het beruchte Scholtenhuis › Groningen4045

 


 

vaneeghenNergens in Nederland waren de leden van de Sichterheitsienst zo wreed als in Groningen. In het Scholtenhuis werden zowel vrouwelijke als mannelijke arrestanten gruwelijk mishandeld. Hoe dat ging, heb je in de video van Bron: Sicherheitsdienst al kunnen horen. Uit cijfers van wie in aanraking kwam met de Groninger SD en het kon navertellen blijkt achteraf hoe doeltreffend medewerkers van die SD-afdeling te werk gingen.

Landelijk overleefde gemiddeld 30% van de Joden de oorlog, in de stad Groningen was dat maar 20%.

Esmée van Eeghen was een verzetsstrijdster die een grote rol speelde in Friesland. Zij heeft model gestaan voor de figuur Rachel Stein uit de film Zwartboek. Lenhoff schoot haar in het Scholtenhuis dood en doorzeefde haar met maar liefst dertien kogels.

Naar: ‘Het beruchte Scholtenhuis’ op Het beruchte Scholtenhuis › Groningen4045

 


 

Op zondag 3 september 1944 was Brussel bevrijd en op maandag 4 september was Antwerpen op de Duitsers veroverd. De optimistische Nederlanders rekenden dit tempo door: op 5 september zou men in Rotterdam kunnen zijn, op 6 september in Utrecht en Amsterdam, en de rest zou dan snel volgen. In Zuid-Nederland had men al het gebulder van de kanonnen kunnen horen.

Geruchten werden aangedikt, en al snel ging het bericht rond dat bepaalde plaatsen in Zuid-Nederland al bevrijd waren. In Rotterdam werd beweerd dat de geallieerden bij Moerdijk waren, en in Amsterdam werd beweerd dat ze in Rotterdam en Den Haag zouden zijn. Dit werd versterkt door een Brits radiobericht, dat liet weten dat Breda inderdaad bevrijd zou zijn.

Veel Nederlanders maakten zich de volgende dag op om hun bevrijders te begroeten, ook in Groningen. Vlaggen en oranje vaandels werden tevoorschijn gehaald en bedrijven liepen leeg omdat het personeel de geallieerden op straat wilde opwachten. Onder Duitsers en NSB'ers brak paniek uit; administraties werden haastig vernietigd en velen sloegen op de vlucht. Veel politierechercheurs van de korpsen Amsterdam en Haarlem die achter de leer van de Nazi’s stonden en daarom graag voor de bezetters werkten, vluchtten richting Duitsland.

dolledinsdagSD'ers vluchten tijdens Dolle Dinsdag

Het radiobericht was vals. De Geallieerden waren helemaal nog niet in Nederland binnengekomen.

Toen ter hoogte van Groningen bleek dat het allemaal zo’n vaart niet zou lopen, meldden diverse van deze 'foute' politierechercheurs  zich bij de Groningse SD. Omdat deze mannen onbekend waren bij het verzet in het Noorden, konden zij zich anoniem onder de mensen begeven en verzetsmensen opsporen en overgeven aan de autoriteiten. Zo werd het verzet in de winter van ’44-’45 telkens een zware slag toegebracht.

Tijdens deze winter gebruikte de SD van Groningen ook het Huis van Bewaring om gevangenen te verhoren. Dagelijks kwamen er familieleden van arrestanten op bezoek om te smeken voor de vrijlating van hun dierbaren.

Naar: ‘Het beruchte Scholtenhuis’ op Het beruchte Scholtenhuis › Groningen4045

 


 

Naarmate de Geallieerden in 1945 toch vanuit het noorden naar Groningen oprukten, raakten de medewerkers van het Scholtenhuis er steeds meer van overtuigd dat hen arrestatie en berechting door de Geallieerden wachtte en dat er niets meer tegen te doen was. Om dat vooruitzicht even van zich af te zetten, hielden ze schranspartijen en drinkgelagen.

Kort voordat de Canadezen op 13 april 1945 Groningen bereikten, vluchtte een groot aantal SD'ers van het Scholtenhuis naar Schiermonnikoog. Na hun arrestatie kregen sommige van hen de doodstraf of een lange gevangenisstraf.

Zoals je in de video in Bron: Sicherheitsdienst gezien hebt, brandde het Scholtenhuis af toen de Canadezen de Duitse manschappen uit de stad Groningen verjoegen.

inbrandHet Scholtenhuis in brand

Naar: ‘Het beruchte Scholtenhuis’ op Het beruchte Scholtenhuis › Groningen4045

 


 
Op 13 september 2021 is de Scholtenhuis-plaquette teruggeplaatst aan de oostzijde van de Grote Markt. Vanwege de herinrichting van het gebied was de plaquette in 2013 weggehaald. De plaquette is te vinden bij het Westcord Hotel.

Bij het terugplaatsen van de plaquette waren verschillende nabestaanden van mensen die in het Scholtenhuis waren omgebracht aanwezig. Ook burgemeester Koen Schuiling van Groningen woonde de plechtigheid bij. Schuiling hield een korte toespraak waarna de plaquette onthuld werd. Ook werd het straatnaambord ‘Naberstraat’ onthuld.

plaquette

Het Scholtenhuis was tijdens de Tweede Wereldoorlog een Außenstelle, een hoofdkwartier voor de regionale afdeling van de SD en de Sicherheitspolizei. In het pand werden honderden verzetsstrijders gevangengezet, verhoord en op een beestachtige manier mishandeld en gemarteld. Daardoor kreeg het pand als bijnaam ‘Voorportaal van de hel’. Bij de bevrijding werd het pand in brand gestoken en gesloopt.

Naar: Scholtenhuis-plaquette teruggeplaatst: "Een struikelsteen, waar je mentaal over kunt vallen"

 


 
deddoDeddo Houwen (rechts) is de zoon van verzetsstrijder Rob Houwen. Hij was erbij toen op 13 september 2021 de plechtige werd terugplaatst op de Grote Markt in Groningen. Die plaquette is ter herdenking van de gruwelen in het Scholtenhuis tijdens de Duitse bezeting. Deddo was onder de indruk van deze plechtigheid:

“Ja, het doet wel wat met mij. Ik ben er ook bij geweest toen de steen [in 2013]  vanaf deze plek naar het stadhuis werd gebracht. In de loop der jaren heb ik contact gehouden met het gemeentebestuur over wat er met de steen ging gebeuren. Dit is een heel tastbaar object uit die periode, maar ook met de relatie met mijn vader. Dus ik kan daar goed over praten, maar er zijn ook momenten dat ik het wat moeilijker uit mijn mond krijg.”

Deddo noemt het belangrijk dat de steen is teruggeplaatst: “Dat is de kern van het verhaal. Wat hier is gebeurd, op deze plek maar natuurlijk ook veel breder wat er in die jaren is gebeurd, dat is zo vreselijk dat er momenten moeten zijn dat je dat beeld weer voor ogen moet krijgen, dat je weet wat mensen elkaar aan kunnen doen. Ik heb het een rauwe tekst genoemd, dat is het ook. Maar het was ook rauw, er was niets moois aan. Het is toch een soort opwekking ook van: pas nou op mensen. In onze tijd gebeurde er ook afschuwelijk dingen en dat is iets waar we ons tegen moeten verzetten. Ik heb het een struikelsteen in de muur genoemd, je kunt er mentaal over vallen. En dat moet ook. Je kunt er niet aan voorbij, dat is eigenlijk mijn verhaal daar over.”

Naar: Scholtenhuis-plaquette teruggeplaatst: "Een struikelsteen, waar je mentaal over kunt vallen"

 


 
Met een bijdrage uit het Erfgoedprogramma is het Scholtenhuis in Groningen virtueel herbouwd, nadat het aan het eind van de oorlog door brand werd verwoest. Het Scholtenhuis had een slechte reputatie. De Sicherheitsdienst hield er kantoor en veel Groningers zijn er 'ondervraagd'.

scholtenhuis plattegrond

Met de uitgebreide kennis van wat er gebeurd is in de oorlogsjaren, met de kennis over de hoofdpersonen tijdens die gebeurtenissen en met de oorspronkelijke bouwplannen van het pand was een complete reconstructie van het Scholtenhuis mogelijk. Een en ander werd gecompleteerd met interviews met getuigen. Zo kan iedereen zich een beeld vormen van wat er zich in het Scholtenhuis heeft afgespeeld.

 


 
Af en toe hoor of lees je je dat een of meer mensen gewond zijn geraakt toen ze door de politie werden aangehouden. Een enkele keer komt iemand zelfs om het leven bij een aanhouding. Voor burgers is dat schrikken en de politie krijgt dan veel kritiek over zich heen. Dat het erger kan, veel erger zelfs, laat deze les zien.

Die gaat over een ordedienst in Nederland die Sicherheitsdienst of kortweg SD heette en tijdens de Duitse bezetting wet en orde handhaafde in Nederland en ook meehielp aan de Jodenvervolging. Deze dienst ging daarbij zo hardhandig te erk dat het voor burgers levensgevaarlijk was om ermee in aanraking te komen. Dat was vooral in de stad Groningen het geval. Daarom kreeg een pand dat Scholtenhuis heette en dienst deed als verhoorplek en gevangenis van de SD de bijnaam ‘Voorportaal van de hel’.

Plan van aanpak
Voor deze les trekt u 1 uur uit. U laat de opdracht in de les door zes groepen maken.

Iedere groep leest Bron: Sicherheitsdienst en kijkt naar de video in deze bron.
Daarna kiezen de groepen elk een van de volgende onderwerpen uit om er een artikel over te schrijven:

  1. Een zakenman laat een huis bouwen 
  2. Gevaarlijke geheime politie 
  3. Verhoorplek en gevangenis 
  4. De gevaarlijkste plek van Nederland 
  5. Wat er in april 1945 met het Scholtenhuis gebeurde 
  6. De Struikelsteen-plaquette 

De groepen kiezen een van de zes thema's uit en zoeken in de overige bronnen naar informatie die bij hun onderwerp past (let op: soms hebben ze meer dan één bron nodig). Laat hen afspreken wie het schrijfwerk doet. U let erop dat elk onderwerp gekozen wordt.

Samen vormen deze eindproducten een serie artikelen met een overkoepelend thema die in opeenvolgende edities van een krant of wekelijks verschijnen. Om dat te onderstrepen kunt u zelf een overzicht maken van de artikeltitels, dat toevoegen aan elk artikel en de titel van het artikel waar dat aanvoegsel aan vast zit, vet maken of op een andere manier doen uitspringen.

Uitwerking
Het ‘Scholtenhuis is vernoemd naar een zakenman die dit pand eind 19e eeuw heeft laten bouwen. Dit pand werd berucht tijdens en tot ver na de Duitse bezetting doordat het door de Duitse geheime politie de Sicherheitsdienst werd gebruikt als plek om arrestanten te verhoren en als gevangenen en degenen die dar werden ingesloten op bloedige wijze werden mishandeld en gemarteld en vaak ook gedood.

Het was voor joden, verzetsmensen en andere burgers levensgevaarlijk om in aanraking te komen met deze geheime politie. Dat gold in het bijzonder voor mensen in de Stad Groningen en omgeving. Nergens anders in Nederland ging deze politie zo wreed te werk als in het Scholtenhuis.

Het Scholtenhuis bleef als verhoorplek en gevangenis in gebruik tot Geallieerde soldaten in april 1945 de stad Groningen op de Duitse bezetters veroverden. Bij deze bevrijding brandde het pand helemaal af. Er is sindsdien niets meer van te vinden.

Op de plek waar het Scholtenhuis heeft gestaan, de Grote Markt, is een plaquette te zien ter herdenking van de gruweldaden die in het Scholtenhuis hebben plaatsgehad.

Kerndoelen
37 De leerling leert een kader van tien tijdvakken te gebruiken om gebeurtenissen, ontwikkelingen en personen in hun tijd te plaatsen. De leerling leert hierbij over kenmerkende aspecten van de volgende tijdvakken;
- tijd van wereldoorlogen (1900-1950), en
- tijd van televisie en computer (1950-heden)

De leerling leert daarbij in elk geval de relatie te leggen tussen de gebeurtenissen en ontwikkelingen in de 30e eeuw (waaronder de Wereldoorlogen en de Holocaust), en hedendaagse ontwikkelingen. De vensters van de canon van Nederland dienen als inspiratiebron voor de behandeling van de tijdvakken.

40 De leerling leert historische bronnen te gebruiken om zich een beeld van een tijdvak te vormen of antwoorden te vinden op vragen, en hij leert daarbij ook de eigen cultuurhistorische omgeving te betrekken.

 


 

  • De leerlingen kennen het begrip ‘Sicherheitsdienst’.
  • De leerlingen hebben gezien waar het Scholtenhuis in de stad Groningen oorspronkelijk voor diende.
  • De leerlingen weten hoe het Scholtenhuis aan zijn naam was gekomen.
  • De leerlingen kunnen uitleggen waar het Scholtenhuis tijdens de Duitse bezetting voor gebruikt werd en de rol van de Sicherheitsdienst hierin beschrijven.
  • De leerlingen kunnen uitleggen waarom het in de stad Groningen en omgeving gevaarlijker was om met de Sicherheitsdienst in aanraking te komen dan overal elders in Nederland.
  • De leerlingen kunnen uitleggen waarom stadsbewoners het Scholtenhuis zelf zouden hebben gesloopt als dat niet was afgebrand tijdens de bevrijding van de stad Groningen.
  • De leerlingen kunnen aangeven wat er nog herinnert aan het Scholtenhuis op de plaats waar dit pand tot aan de bevrijding van de stad Groningen heeft gestaan.

 


 
De opdracht is goed gemaakt als de artikelen:

  • Samen antwoord geven op alle vragen in Opdracht;
  • Qua taalgebruik en opbouw goed verzorgd zijn, en
  • De gehanteerde schrijfstijl aanspreekt bij lezers van kwaliteitskranten zoal Trouw, NRC en De Volkskrant.

 

verwante lessen

Login Form