Tussen 10 mei 1940 en 5 mei 1945, dus tijdens de Tweede Wereldoorlog was Nederland bezet door Duitsland. Dat was ook het geval met de Waddeneilanden. Niet alleen waren er Duitse soldaten aanwezig op deze eilanden, ook bouwden ze verdedigingswerken op de eilanden en onderhielden die.
- Waarom bouwden de Duitser verdedigigingswerken op de eilanden?
- Waarom was het voor de Duitsers zo belangrijk dat de eilanden verdedigd werden?
- Hoe beleefden de eilandbewoners het begin van de Duitse bezetting?
- Wat merkten de eilandbewoners van de aanwezigheid van al die Duitse soldaten in in het algemeen en van het werk aan de verdedigingswerken in het bijzonder?
- En hoe beleefden de eilandbewoners de bevrijding van hun eiland?
Dat zoeken jullie uit in deze les. De resultaten hiervan verwerk je in een dossier met krantenartikelen.
Voor deze opdracht krijg je 2 lesuren de tijd.
Leer eerst 'Bron: Atlantikwall' in je eentje. Daarna verdelen we de klas in vijf groepen. Elke groep doet onderzoek naar een van de Waddeneilanden Texel, Vlieland, Ameland, Terschelling en Schiermonnikoog. De bijbehorende bronnen vind je hiernaast met een link van https://www.atlantikwall-wadden.nl/nl van elk van de eilanden. De bronnen kun je gebruiken voor jullie eigen krantenartikel. Als je te weinig informatie vindt, kun je proberen om meer antwoorden te vinden op internet.
Als je klaar bent met dit onderzoek, schrijf dan samen met je groepsgenoten drie korte artikelen met de resultaten ervan. Het is wellicht handig en zeker ook tijdbesparend om het schrijfwerk onder elkaar te verdelen. Maak er voor je aan het schrijven begint, goede afspraken over met elkaar wie wat schrijft.
Zorg er wel voor dat elke thema aan bod komt!
Op de Waddeneilanden zijn nog steeds restanten zoals bunkers te vinden die deel uitmaakten van de Atlantikwall. Dat is een duizenden kilometers lange verdedigingslinie van Noorwegen tot Spanje. Die linie werd aangelegd door de Nazi’s die tijdens de Tweede Wereldoorlog in Duitsland de dienst uitmaakte, en ook in landen zoals Nederland die door Duitsland bezet waren. De linie liep langs de hele westkust van het Europese vasteland. De Britse eilanden, die niet door Duitsland bezet waren, lagen ten westen van de linie.
Veel mensen hadden er last van dat de linie werd aangelegd want duizenden woningen moesten worden gesloopt om ruimte te maken voor bunkers en andere verdedigingswerken van de linie.
De Atlantikwall veranderde ook de Waddenkust en het landschap van de Waddeneilanden.
Zoek in de Bosatlas een kaart van Europa op. Snap je nu hoe de verdedigingslinie aan zijn aan kwam?
Naar: https://www.atlantikwall-wadden.nl/nl
Het verhaal van Texel in de Tweede Wereldoorlog kende een relatief rustig begin. Van het eind kan niet hetzelfde worden gezegd. Dit werd getekend door de opstand van een bataljon Georgiërs. De hevige gevechten in de laatste oorlogsmaanden kostten 117 Texelaars het leven. De Georgische begraafplaats herinnert aan deze strijd, die in de volksmond lang 'de Russenoorlog' werd genoemd.
Bunker Loodsmansduin
Klik voor meer informatie over het verhaal van Texel op https://www.atlantikwall-wadden.nl/nl/bezoek/bezoek-texel/texel.
Kies voor jullie eigen artikelen drie hoofdthema's:
- De Atlantikwall in Texel
- De Georgische opstand
- 1945
De mobilisatietijd, vanaf 1939, verliep rustig op Vlieland. Afgezien van enkele overvliegende vliegtuigen gebeurde er niets. Ook van de inval in Nederland door de Duitse troepen heeft Vlieland weinig gemerkt. Op 18 mei 1940 werd het Protocol van de Overgave getekend. Vanaf die dag was het eiland ‘aan den Duitsen Weermacht’ onderworpen.
Bunkermuseum Wn 12H
Klik voor meer informatie over het verhaal van Vlieland op https://www.atlantikwall-wadden.nl/nl/bezoek/vlieland/vlieland-in-de-oorlogsjaren.
Kies voor jullie eigen artikelen drie hoofdthema's:
- De Atlantikwall in Vlieland
- De omgang tussen de Vlielanders en de Duitsers
- 1945
In de ochtend van 11 mei 1940 ging op Terschelling het luchtalarm af. Er waren drie Duitse gevechtsvliegtuigen gesignaleerd. Een ervan werd neergehaald. Door de vliegtuigbemanning uit zee te vissen en naar de wal te brengen, verschenen de eerste Duitsers op het geïsoleerde Waddeneiland. Iets later, op 16 mei, zette het vrachtschip ss de Vliestroom een groep Duitse kwartiermakers af op de kade van Terschelling.
Een bunker van de Tigerstelling
Klik voor meer informatie over het verhaal van Vlieland op https://www.atlantikwall-wadden.nl/nl/bezoek/terschelling/terschelling-in-de-oorlogsjaren.
Kies voor jullie eigen artikelen drie hoofdthema's:
- De Atlantikwall in Terschelling
- De omgang tussen de Terschellingenaren en de Duitsers
- 1945
De dag waarop de Duitsers Nederland binnenvielen, had Ameland niet veel te vrezen van het oorlogsgeweld. De exacte datum van de machtsovername is onbekend, maar deze vond in ieder geval voor 17 mei 1940 plaats. Op die datum kwamen zo’n zestig Nederlandse militairen aan in Leeuwarden, die tijdens de mobilisatie op Ameland waren gelegerd. De Duitsers dwongen ze het eiland te verlaten. De machtsovername verliep gemoedelijk, volgens de overleveringen en
fotoboeken.
Bunker in de Tonneduinen
Klik voor meer informatie over het verhaal van Ameland op https://www.atlantikwall-wadden.nl/nl/bezoek/ameland/ameland-in-de-oorlogsjaren.
Kies voor jullie eigen artikelen drie hoofdthema's:
- De Atlantikwall in Ameland
- De omgang tussen de Amelanders en de Duitsers
- 1945
De eerste Duitse militairen zetten op 15 mei 1940 voet aan land op Schiermonnikoog. Het ging om dertig man van de zeemacht en de Heer (de landmacht binnen de Wehrmacht), die overstaken vanaf het nabijgelegen Oost-Friese Waddeneiland Borkum. Ze gingen voortvarend te werk met de bouw van een radarpost ten noordoosten van het dorp en met de aanleg van een smalspoorlijn voor het transport van bouwmaterialen, aan te voeren vanaf zee en bestemd voor kustverdedigingswerken. Met het hijsen van de Duitse vlag, dicht bij de vuurtoren van Schiermonnikoog, was de bezetting een feit.
Bunker Wassermann
Klik voor meer informatie over het verhaal van Schiermonnikoog op https://www.atlantikwall-wadden.nl/nl/bezoek/schiermonnikoog/schiermonnikoog-in-de-oorlogsjaren.
Kies voor jullie eigen artikelen drie hoofdthema's:
- De Atlantikwall in Schiermonnikoog
- De omgang tussen de Schiermonnikogers en de Duitsers
- 1945
Tijdens de Tweede Wereldoorlog waren de vijf bewoonde Nederlandse Waddeneilanden bezet door Duitsland, net als de rest van Nederland. Maar de bewoners van de eilanden ervoeren de bezetting anders dan de mensen op het vasteland. Dat had twee redenen: Ten eerste waren er tijdens de bezetting relatief veel Duitsers op de eilanden, Op Vlieland en Schiermonnikoog bijvoorbeeld was er één Duitse militair op elke bewoner en op Ameland was er één Duitse militair op iedere drie bewoners. Op het Nederlandse vasteland was het aantal Duitsers in vergelijking met het aantal inwoners veel kleiner.
Ten tweede raakten de eiland tijdens de bezetting vrijwel afgesneden van het vasteland. In vredestijd was het al niet makkelijk om tussen de eilanden en het vasteland te reizen en vracht te vervoeren tussen het vasteland en de eilanden. Je was aangewezen op veerboten en beurtschippers met hun vrachtschepen. Het heen en weer reizen tussen de eilanden en het vasteland werd nog moeilijker doordat je eerst toestemming aan de Duitsers moest vragen als je van een van de eilanden naar het vasteland wilde reizen.
Daarnaast werden de stranden en sommige andere delen van de eilanden door de Duitsers tot verboden gebied verklaard. Daar mochten de eilandbewoners niet komen.
Deze beperking van de bewegingsvrijheid en de aanwezigheid van veel Duitsers op de vijf bewoonde Waddeneilanden hadden vooral te maken met het grote strategische belang dat de Duitsers aan de eilanden toekenden. De eilanden vormden samen met de kustlijn van Noorwegen, Denemarken, Duitsland, het vasteland van Nederland, België en Frankrijk een natuurlijke grens van het door Duitsland bezette deel van Europa. Duitsland wilde die grens beschermen tegen invasies vanuit zee en wilde langs die grens vliegtuigen onderscheppen die naar Duitsland vlogen om daar bombardementen uit te voeren. Daartoe bouwden ze een lijn van batterijen luchtafweergeschut en andere verdedigingswerken langs de grens die we nu kennen als de Atlantikwall. Ook op de vijf bewoonde Waddeneilanden bouwden en onderhielden de Duitsers verdedigingswerken. Daar was veel mankracht voor nodig.
De Stichting Waddencentra probeert mensen die de Tweede Wereldoorlog niet hebben meegemaakt en mensen die tijdens de oorlog niet op een van de Waddeneilanden woonden duidelijk te maken hoe het was om tijdens de oorlog op een van die eilanden te wonen. Hiertoe heeft de stichting samen met het Ministerie van Volksgezondheid, Sport en Welzijn, de Provincie Friesland en enkele organisaties op de eilanden een website gemaakt, https://www.atlantikwall-wadden.nl/nl. Op deze website zijn foto’s, verhalen en teksten verzameld over de eilanden tijdens de oorlog. De website krijgt er regelmatig teksten en afbeeldingen bij. Met de website laat de Stichting Waddencentra zien dat elk eiland tijdens de oorlog een eigen rol heeft gespeeld maar ook dat er over de eilanden een overkoepeld verhaal is te vertellen over de Wadden in oorlogstijd.
Aanpak
Voor deze les trekt u 2 lesuren uit. Zorg er eerst voor dat er een of meer exemplaren van de Bosatlas beschikbaar zijn. Die kunnen van pas komen bij het maken van de opdracht in de les.
Eerst laat u de leerlingen individueel Bron: Atlantikwall lezen.
Maak dan vijf groepen en iederen groep één van de vijf Waddeneilanden waar de les over gaat, kiezen om te bestuderen. Voor dat onderzoek en het maken van het eindproduct, het schrijven van krantenartikelen over het eiland naar keuze, trekt u de rest van de tijd uit.
Het onderzoek voeren de leerlingen uit aan de hand van de volgende vragen:
- Waarom bouwden de Duitser verdedigigingswerken op de eilanden?
- Waarom was het voor de Duitsers zo belangrijk dat de eilanden verdedigd werden?
- Hoe beleefden de eilandbewoners het begin van de Duitse bezetting?
- Wat merkten de eilandbewoners van de aanwezigheid van al die Duitse soldaten in in het algemeen en van het werk aan de verdedigingswerken in het bijzonder?
- En hoe beleefden de eilandbewoners de bevrijding van hun eiland?
Na dat onderzoek schrijven ze drie artikelen over het eiland dat ze hebben onderzocht. Elk artikel moet antwoord geven op een van drie hoofdvragen:
- Atlantikwall en (de naam van het eiland)
- A) De Georgische opstand (Texel)
b) Omgang tussen de Eilanders en de Duitsers (Vlieland, Terschelling, Ameland, Schiermonnikoog) - 1945
Het is wel handig en zeker tijdbesparend dat ze onderling afspreken wie wat schrijft over het eiland.
Als iedereen klaar is, leest en beoordeelt u de artikelen en bundelt ze tot een boekwerkje met als titel ‘Wadden in oorlog’.
Uitwerking van de startvagen voor het onderzoek
Waarom bouwden de Duitser verdedigigingswerken op de eilanden?
De Duitse regering wilde het eigen land en de bezette gebieden tegen aanvallen vanuit de lucht en vanaf zee door de Geallieerden.
Waarom was het voor de Duitsers zo belangrijk dat de eilanden verdedigd werden?
Dit heeft alles te maken met hun geografische ligging, namelijk het feit dat de eilanden liggen op de scheiding tussen de Atlantische Oceaan, Oostzee en Noordzee enerzijds en het door de Duitsers bezette gedeelte van het Europese vasteland anderzijds. De verdedigingswerken op de het Waddeneilanden vormden een onmisbare schakel in de linie genaamd Atlantikwall van verdedigingswerken die langs de kusten van de Spaanse grens tot in Noorwegen liep.
Hoe beleefden de eilandbewoners het begin van de Duitse bezetting?
Het was een heftige gebeurtenis die gepaard ging met bombardementen en andere gevechtshandelingen waardoor ook burgers gevaar liepen.
Wat merkten de eilandbewoners van de aanwezigheid van al die Duitse soldaten en in het algemeen en van het werk aan de verdedigingswerken in het bijzonder?
Allereerst raakte Nederland zijn zelfbestuur en soevereiniteit kwijt en dat merkten ook de bewoners van de Waddeneilanden. Ook werd hun vrijheid steeds meer beperkt, bijvoorbeeld door reisbeperkingen en doordat ze niet meer naar de radio mochten luisteren. Nieuwe bombardementen en neerstortende vliegtuigen die geraakt waren door afweergeschut brachten burgers telkens in gevaar. Een gevaar voor burgers vormde ook niet-ontplofte munitie die achter ws gebleven na gevechtshandelingen of aanspoelde op stranden. Door de aanleg vn verdedigingswerken en mijnenvelden werden delen van hun woongebied ontoegankelijk omdat toegang werd verboden of gevaarlijk werd. Soms moesten ook woningen plaatsmaken voor bunkers en andere verdedigingswerken. Er vonden razzia’s plaats waarbij Duitsers eilandbewoners oppakten en wegvoerden.
En beleefden de eilandbewoners de bevrijding van hun eiland?
Net als elders in Nederland vonden na de bevrijding (grote) feesten plaats.
Kerndoelen:
37 De leerling leert een kader van tien tijdvakken te gebruiken om gebeurtenissen, ontwikkelingen en personen in hun tijd te plaatsen. De leerling leert hierbij over kenmerkende aspecten van de volgende tijdvakken;
- tijd van wereldoorlogen (1900-1950)
De leerling leert daarbij in elk geval de relatie te leggen tussen de gebeurtenissen en ontwikkelingen in de 20e eeuw (waaronder de Wereldoorlogen en de Holocaust), en hedendaagse ontwikkelingen. De vensters van de canon van Nederland dienen als uitgangspunt ter illustratie van de tijdvakken
41 De leerling leert de atlas als informatiebron te gebruiken en kaarten te lezen en te analyseren om zich te oriënteren, zich een beeld van een gebied te vormen of antwoorden op vragen te vinden.
- De leerlingen kunnen uitleggen waarom Duitse militairen tijdens de Tweede Wereldoorlog verdedigingswerken lieten bouwen op de Waddeneilanden.
- De leerlingen hebben gezien wat voor invloed de bouw van de verdedigingswerken en de aanwezigheid van Duitse militairen hadden op het dagelijks leven op Texel, Vlieland, Terschelling, Ameland en Schiermonnikoog.
De opdracht is goed gemaakt als:
- de artikelen een duidelijk beeld geven aan hoe het leven was op de Wadeneilanden aan het begin, tijdens en na het einde van de Duitse bezetting.
- de artikelen qua opbouw en taalgebruik goed verzorgd zijn en daardoor goed leesbaar voor wie weinig of niets weet over het onderwerp van deze les.