Bakkums spergebied


Soms hoor of lees je in een nieuwsbericht dat een woonwijk, een stad, een groter gebied of een heel land afgesloten wordt van de buitenwereld. Je mag er niet zomaar in of uit. Soms wordt erbij gezegd hoe lang dat duurt, dan weer is het afwachten hoe lang deze afsluiting gaat duren. Meestal is het om te voorkomen dat een uitbraak van een gevaarlijke besmettelijke ziekte, Covid-19 of Ebola bijvoorbeeld, zich uitbreidt.

Ook tijdens de Duitse bezetting van Nederland (tussen 10 mei 1940 en 5 mei 1945) werden er gebieden tijdelijk afgesloten. Zo mocht je op een gegeven moment van het Duitse gezag het dorp Bakkum en het duingebied buiten dit dorp niet zomaar in of uit. Dat was niet bedoeld om een uitbraak van een gevaarlijke besmettelijke ziekte in te dammen.

bakkum boekenBakkum is nu een wijk van de gemeente Castricum

 


 
opdrachtWat was dan wél de reden om dit gebied af te sluiten? En wat betekende dat voor het dagelijks leven in dat gebied?

Dat zoeken jullie uit in deze les. Jullie raadplegen een aardrijkskundige website over Nederland tijdens de Tweede Wereldoorlog en enkele andere bronnen.

Maak een verslag van een bezoek aan het voormalige spergebied. Doe het vanuit het gezichtspunt van een Nederlander of een Duitser die er toen heeft gewoond en gewerkt. Laat weten wat er in het landschap nog te zien is dat herinnert aan waarom dit gebied een spergebied was. Laat ook weten hoe Nederlanders in het gebied met jou als Duitser omgingen, of hoe Duitsers in het gebied met jou als Nederlander met je omgingen.

 


 
werkinuitvoeringVoor deze opdracht krijg je 2 lesuren de tijd.

De opdracht bestaat uit twee gedeelten:

Deel I
Je werkt in je eentje. Lees eerst 'Bron: Spergebied' en bekijk de website hieronder:

Deel II
Zoek eerst twee klasgenoten om samen dit deel van de opdracht te doen. Lees de andere bronnen.
Maak je verslag van je bezoek aan het gebied dat spergebied is geweest. Je mag het schrijven, maar ook maken in de vorm van een podcast.

Laat je verslag zien aan je leerkracht.

 


 
Tijdens de Duitse bezetting van Nederland mocht je een tijd lang, tot aan het einde van de bezetting van het Duitse gezag het dorp Bakkum en het duingebied buiten dit dorp niet zomaar in of uit. Of anders gezegd: het Duitse gezag maakte van dit gebied een spergebied (het Duitse woord hiervoor is ‘Sperrgebiet’).

In dit spergebied woonden en werkten Nederlanders en waren ook veel Duitsers gelegerd. Deze Nederlanders en Duitsers mochten het spergebied niet uit. Ze moesten maar zien hoe ze met elkaar leerden leven, of ze nou wilden of niet.

Waarom Bakkum en omgeving een spergebied werd, kun je nagaan op http://atlantikwallplatform.eu. Het heeft er alles mee te maken dat het gebied aan zee ligt en dat het Duitse gezag dat heel belangrijk vond.

kaart

legenda

Zoek informatie met beschrijvingen en afbeeldingen over overblijfselen van de Duitse bezetting in het landschap in wat toen het spergebied was. 

 


 
Tijdens de Duitse bezetting waren het Castricumse duingebied en het dorp Bakkum tot Sperrgebiet verklaard en dus niet voor gewone burgers toegankelijk. Toch verbleven er wel degelijk Nederlanders in het gebied. Een aantal van hen werkte in het duingebied en ook waren er boeren en tuinders in het Noord-Hollandse Bakkum om voor de voedselvoorziening te zorgen. Aangezien in de duinen de Duitse verdedigingslinie werd opgetrokken - als onderdeel van de Atlantikwall - waren er veel Duitse soldaten in het gebied.

bakkum strandLinks van het wandelpad door de duinen zie je de omtrekken van een Duitse bunker

Aan de hand van interviews met voormalige duinwerkers en met een Duitse oud-militair die in het gebied gelegerd was, wordt licht geworpen op het samen leven en samen werken van Nederlanders en Duitsers in het Bakkumse duingebied. Welk beeld hadden beide partijen van elkaar? En hoe werd gedacht over 'goed' en 'fout’?

Anders dan collaborateurs werkten de duinwerkers niet vrijwillig samen met de Duitsers. Doordat de duinwerkers gedwongen waren intensief met de bezetter samen te leven, werden zij meer dan de meeste andere Nederlands gedwongen hun houding ten opzichte van de bezetter te bepalen. Uit de interviews blijkt dat gewone burgers in de dagelijkse omgang met de Duitsers met tal van morele dilemma's werden geconfronteerd. Duinwerkers en andere Nederlanders die in het gebied werkten, kregen zowel te maken met de vriendelijke als de wrede kanten van de Duitse militairen.

 


 
Toen Bakkum en omgeving een spergebied werd, kwam de boerderij van de ouders van Jo in het spergebied te liggen. Toch mocht Jo met zijn familie er blijven wonen en werken. Maar hij moest ook werken voor de Duitsers die in het spergebied woonden en werkten. Zo moest hij helpen bij het bouwen van verdedigingswerken in het gebied.

Ook bij hem thuis kwam hij regelmatig in aanraking met Duitsers want ouders moesten paarden van Duitsers op de boerderij laten stallen. Hoewel Jo en zijn ouders de Duitse overheersing haatten, konden ze goed overweg met de Duitsers die het erf opkwamen. Één van die Duitsers, een soldaat uit Polen, mocht zelfs de boerderij in. Met deze Duitser raakten Jo en zijn ouders bevriend. Die merkten dat de Duitser openlijk tegen Hitler was. Toen de Duitser werd opgeroepen om te vechten aan het Oostfront, waren hij en de familie Duin er erg bedroefd om.

Eerst bezocht Jo vaak een café in Castricum. Maar naarmate hij steeds meer Duitsers tegenkwam in de cafés die hij bezocht, ging voor hem de lol er steeds meer af. Die Duitsers wisten de meisjes die er kwamen voor zich te winnen en Jo had dan steeds het nakijken.

joduin

Om het spergebied te verlaten en om er weer binnen te gaan, moest Jo altijd langs wachtposten zien te komen zonder te worden opgemerkt. Soms lukte dat, maar het was wel gevaarlijk.

Ook werken op het land was niet zonder gevaar. Duitse soldaten schoten ‘voor de lol’ om je heen en er vielen telkens granaatscherven uit de lucht. Maar niemand werd ooit door een scherf geraakt.

Dat er regelmatig Duitsers op het erf waren, belette Jo niet om verzetskranten te lezen. Die mochten helemaal niet verschijnen en het bezit ervan was strafbaar. Ook luisterde hij samen met zijn ouders stiekem naar de radio nadat ze die bij het Duitse gezag hadden moeten inleveren.

Aan de rand van het duin was een opleidingsinstituut van SS’ers. Daar zaten fanatieke Duitse soldaten. Jo wist dat je uit hun buurt moest zien te blijven.

Het spergebied werd steeds groter. Daardoor werd het moeilijker om aan melk te komen, maar aan eten was en kwam geen gebrek.

Naar: Getuigen Verhalen, Samen leven en samen werken in het Bakkumse Sperrgebiet, interview 03 (https://www.narcis.nl).

 


 
Bernd Scholz werd in 1933 lid van de Hitlerjugend. Hij was toen twaalf jaar oud. In 1939 moest hij stoppen met het volgen van zijn techniekopleiding omdat de Tweede Wereldoorlog uitbrak en hij in het Duitse leger moest. Hij kwam bij de marine, afdeling radarwerken. Na een korte opleiding in Denemarken en Duitsland werd hij naar Nederland gestuurd om er te werken, eerst in Wijk aan Zee, daarna in 1942 in Castricum. Daar werkte hij ruim een jaar.

Toen kwam hij naast de radarpost te wonen die gebouwd was aan de zuidkant van Castricum, in het spergebied. Elke dag moest hij vier uur informatie verzamelen op de radarpost en daarna had hij acht uur vrij. Hij had dus veel vrije tijd.

berndscholz

Aan zijn verblijf in Castricum bewaart hij goede herinneringen. Hij had veel contact met Nederlanders en dreef handel. Hij ging naar de bioscoop in Castricum, speelde piano in een café en ging ook wel uit in Amsterdam. Ook had hij twee keer per jaar verlof om terug naar Duitsland te gaan.

In Castricum leerde hij zijn vrouw kennen. Zij was een dochter van de tuinder die zijn land naast de radarpost had. Ze hadden een tijdje verkering maar het raakte ook weer uit. Maar na de oorlog toen hij in krijgsgevangenschap was, kwam hij weer in contact met haar en haar familie. In 1950 trouwde hij het haar en ging hij met haar in Duitsland wonen.

Eind 1943 werd Bernd overgeplaatst naar Frankrijk. Volgens hem kwam dat omdat hij en zijn kameraden het werk op de radarpost niet goed genoeg deden.

Naar: Getuigen Verhalen, Samen leven en samen werken in het Bakkumse Sperrgebiet, interview 05 (https://www.narcis.nl).

 


 
Tijdens de Tweede Wereldoorlog waren het dorp Bakkum en het bijbehorende duingebied verboden terrein voor gewone burgers. Het dorp en het duingebied waren door het Duitse gezag tot spergebied verklaart. Dat had niet alleen gevolgen voor mensen die rond het dorp en het duingebied woonden, maar ook voor de mensen die in het spergebied zelf woonden en werkten. Het waren onder meer Nederlandse tuinders, boeren en duinwerkers. Daarnaast waren er veel Duitse soldaten in het spergebied. Die vormden in de duinen een verdedigingslinie die een onderdeel was van de Atlantikwall. Dat was een keten van kustverdedigingswerken die langs de Westeuropese kust liep van de grens tussen Spanje en Frankrijk tot in Noorwegen.

kaart eu

De Nederlanders en Duitsers die in het spergebied mochten het gebied niet zomaar uit. Daardoor leerden ze noodgedwongen met elkaar om te gaan. De Nederlandse bewoners leerden de Duitse niet alleen kennen als bezetters die wreedheden begingen. Ook maakten ze kennis met de menselijke kant van deze Duitsers. Omgekeerd leerden de Duitse bewoners van het spergebied hun Nederlandse medebewoners beter kennen. Ook werden Nederlanders gedwongen om na te denken over wat voor houding ze moesten aannemen tegenover de Duitsers,en omgekeerd.

Hoe ging dat in zijn werk? Dat werd onderzocht door interviews te houden met mensen die tijdens de oorlogsjaren in het spergebied hebben gewoond. Een Duitse soldaat en drie duinwerkers deden aan dit onderzoek mee. De interviews met deze personen zijn te beluisteren en te bekijken op easy.dans.knaw.nl en www.getuigenverhalen.nl.
Na dit onderzoek is een educatieve film gemaakt over hoe het was om als jongere te wonen in Castricum tijdens de Tweede Wereldoorlog. De film is een productie van Caleidoscoop Film.

 


 
Waarom werd Bakkum en omgeving een spergebied en hoe gingen Duitsers en Nederlanders in het gebied met elkaar om terwijl ze gedwongen waren met elkaar samen te leven en te werken?

Dat laat u de leerlingen onderzoeken aan de hand van een aardrijkskundige bron en enkele andere bronnen. Ook laat u de leerlingen proberen zich in te leven in hoe het was om als Nederlander of Duitser te wonen en werken in het spergebied.

Aanpak
Voor deze opdracht geeft u de leerlingen je 2 lesuren de tijd. De opdracht bestaat uit twee gedeelten:

Deel I
Ze bekijken de 'Bron: Spergebied' en bekijk de website http://atlantikwallplatform.eu alleen. 

Deel II
De leerlingen doen het tweede deel in drietallen. Laat hen gezamenlijk de andere bronnen lezen.
Ze maken een verslag van hun digitale bezoek aan het gebied dat spergebied is geweest. Ze mogen het schrijven, maar ook maken in de vorm van een podcast.

Daarbij laat u de groepen kiezen tussen het maken van het verslag vanuit het perspectief van een Nederland die in dat spergebied heeft gewoond of van een Duitser die naar dit gebied werd gestuurd om er te werken en te wonen.

Het is de bedoeling dat de leerlingen in hun verslag niet alleen een beschrijving geven van wat er in het landschap in dit gebied nog te zien is van de verdedigingswerken die er als onderdeel van de Atlantikwall werden aangelegd en gebruikt. Ook moeten ze laten weten hoe ze nu denken hoe Nederlanders in het gebied met hen omgingen als Duitsers, of hoe Duitsers in het gebied omgingen met hen als Nederlander.

Als iedereen klaar is, leest of bekijkt u de verslagen. Toon ze aan de klas en loof een prijs uit voor het boeiendste verslag.

Uitwerking:

Deel I
Het gebied in en rond Bakkum werd door de Duitse bezetters tot spergebied gemaakt omdat er radarposten en andere verdedigingsweren werden aangelegd en vervolgens door Duitse soldaten werden bemand. Deze verdedigingswerken maakten deel uit van een linie van verdedigingswerken die liep van de grens tussen Spanje en Frankrijk tot aan de Noordkaap in Noorwegen.  Omdat de linie de oostrand van de atlantische Oceaan volgde, wed het \ Atlantikwall’ genoemd en daarom heet de website waarop je kunt nagaan wat er van die verdedigingswerken nog over is gebleven ‘atlantikwall.eu.

Het Naz-regime dat Duitsland tussen 1933 en 1945 Duitsland bestuurde, liet deze verdedigingsline aanlleggen om te voorkomen dat Groot-Brittannië, de Verenigde Staten en andere geallieerde landen vanuit zee de door Duitsland bezette gebieden zouden binnenvallen en veroveren, iets wat uiteindelijk toch gebeurde.

Deel II
Globale uitwerking: Wonen in het spergebied in en rond Bakkum bracht enkele ongemakken met zich mee. Niet alleen mocht je niet zomaar het begied in of uit, ook werd het ebied streng bewaakt. Wie zonder goede reden probeerde het gebied in of uit te gaan, liep kans te worden betrrapt door bewakers en dat was levensgevaarlijk. Ook werken in het gebied was niet zonder gevaar omdat Duitse soldaten zich vermaakten door kogels rakelings langs Nederlanders te schieten en doordat er granaatscherven uit de lucht vielen. Ook moest er bij de aanvoer vn levensmiddelen zoals melk soms hindernissen worden overwonnen.

En vooral: Nederlanders en Dutsers moesten noodgedwongen met elkaar samenleven en soms ook samenwerken, bijvoorbeeld bij de bouw van verdedigingswerken. Al zou je dat achteraf verwachte, tot ruzies en erger hoefde dat niet persé te leiden. Dat valt op te maken uit getuigenverklaringen van een Nederlander (Jo Duin) en een Duitser (Bernd Scholz) die in het spergebied woonden en werkten.

Kerndoelen
37. De leerling leert een kader van tien tijdvakken te gebruiken om gebeurtenissen, ontwikkelingen en personen in hun tijd te plaatsen. De leerling leert hierbij over kenmerkende aspecten van de volgende tijdvakken:

– tijd van wereldoorlogen (1900–1950)
De leerling leert daarbij in elk geval de relatie te leggen tussen de gebeurtenissen en ontwikkelingen in de 20e eeuw (waaronder de Wereldoorlogen en de Holocaust), en hedendaagse ontwikkelingen. De vensters van de canon van Nederland dienen als uitgangspunt ter illustratie van de tijdvakken

40. De leerling leert historische bronnen te gebruiken om zich een beeld van een tijdvak te vormen of antwoorden te vinden op vragen, en hij leert daarbij ook de eigen cultuurhistorische omgeving te betrekken

41 De leerling leert de atlas als informatiebron te gebruiken en kaarten te lezen en te analyseren om zich te oriënteren, zich een beeld van een gebied te vormen of antwoorden op vragen te vinden.

 


 

 


 

De opdracht is goed gemaakt als:

 

verwante lessen