Na iedere oorlog blijft er niet-ontplofte munitie liggen op of in de bodem. De meeste mensen kennen er twee soorten van, landmijnen en blindgangers. Blindgangers zijn bommen, granaten en kogels met een springlading erin, die wel zijn neergekomen, maar niet zijn afgegaan. Maar na sommige oorlogen blijft er nog een derde soort liggen: niet-ontplofte bommetjes uit clusterbommen.
Maar wat zijn clusterbommen? En waarom wordt er actie gevoerd tegen de aanmaak, verkoop en inzet van deze wapens, net als bijvoorbeeld tegen het maken, verkopen en als wapen inzetten van landmijnen? En waarom mogen Nederlandse pensioenfondsen niet meer beleggen in bedrijven die clusterbommen maken en verkopen?
Clusterbom uit de Tweede Wereldoorlog, de kleine projectielen zijn duidelijk te zien
Dat gaan jullie ontdekken in deze les.
Jullie gaan eerst na wat clusterbommen zijn en waarom sommige mensen vinden dat deze wapens de wereld uit moeten worden geholpen.
Daarna richten jullie een brief aan landen die nog steeds clusterbommen maken en die leveren aan landen die in een oorlog gewikkeld zijn (zoals vanaf 2015 in Jemen). Maak in die oproep duidelijk waarom ze daarmee moeten stoppen.
Voor deze opdracht krijg je 1 lesuur de tijd.
Lees eerst in je eentje de bronnen in de les. Daar krijg je 35 minuten de tijd voor.
Daarna deelt je leerkracht de kas in zeven groepen in. Elke groep schrijft zijn oproep aan de regering van een van de zeven landen die nog steeds clusterbommen maken en aan andere landen leveren. Welke landen dat zijn, staat in ‘Wat doen de VN?’.
Voor het opstellen van de oproep krijg je de resterende tijd.
Laat je oproep door je leerkracht lezen.
Een clusterbom is een bom die door een vliegtuig wordt afgeworpen of als granaat of raket wordt afgevuurd en dan talloze kleine bommetjes uitspuugt. Op de foto hieronder zie je een bommenwerper die clusterbommen laat vallen.
De inhoud van de clusterbommen, de bommetjes, ontploffen als ze op de grond vallen. Althans, dat is de bedoeling. Niet alle bommetjes gaan af en blijven dan liggen op de plek waar ze neergekomen zijn. Clusterbommen worden ingezet om in één keer een heel gebied te verwoesten, zoals bijvoorbeeld een landingsbaan.
De bommetjes die niet ontploffen blijven liggen tot iemand ze opraapt of erop stapt. Dan kunnen ze alsnog ontploffen. Zo blijven bommetjes uit clusterbommen mensen doden of verwonden. Zelfs nog jaren na de oorlog waarin ze zijn gebruikt, maken zulke bommetjes slachtoffers. Bijna altijd zijn het burgers die het slachtoffer worden. Vaak zijn die slachtoffers kinderen.
Kinderen die voetballen of spelen op plekken waar die bommetjes liggen lopen bijvoorbeeld groot gevaar. Maar ook boeren die het land bewerken of vrouwen die brandhout verzamelen.
Op plekken waar (mogelijk) van die bommetjes liggen, kun je niet zonder meer gaan graven om een weg, spoorlijn, kabels en leidingen aan te leggen of om woningen of een werkplaats op te bouwen. Kinderen en mensen die naar school gaan en mensen die naar hun werk gaan, moeten zulke gevaarlijke plekken zien te vermijden.
Daarom zetten mensen zich in om niet-ontplofte bommetjes uit clusterbommen op te ruimen. Dat is tijdrovend en duur omdat je heel zorgvuldig het terrein meter voor meter af moet zoeken, zelfs als je weet waar precies clusterbommen zijn gebruikt. Bovendien is dit werk levensgevaarlijk.
De eerste clusterbommen werden gebruikt tijdens de Tweede Wereldoorlog (1939-1945). Daarna werden ze ingezet in ruim twintig andere oorlogen. We geven hiervan twee voorbeelden:
Tussen 12 juli en 24 augustus 2006 voerde Israël oorlog tegen de Libanese beweging Hezbollah. Vooral tijdens de laatste dagen van deze oorlog vuurde het Israëlische leger clusterbommen af. Na het einde van de oorlog bleven een miljoen bommetjes afkomstig uit clusterbommen liggen. Een levensgevaarlijke erfenis uit de oorlog, zo bleek toen die was afgelopen. Tussen augustus 2006 en juli 2010 bijvoorbeeld vonden 46 Libanezen de dood omdat ze met zulke bommetjes in aanraking kwamen. En er raakten 340 Libanezen door gewond.
Een Israëlische clusterbom
Tussen 7 en 12 augustus 2008 voerde Rusland een oorlog tegen Georgië. Russische troepen gooiden clusterbommen in de strijd. De Nederlandse fotograaf Stan Storimans deed in Georgië verslag van de oorlog. Op 12 augustus kwam hij om het leven tijdens een bombardement door Russische vliegtuigen. Volgens de mensenrechtengroep Human Rights Watch is hij gedood door een Russische clusterbom.
Clusterbommen zijn en worden nog gebruikt in de burgeroorlog die in Syrië vanaf 2011 aan de gang is en in Jemen, waar vanaf 2015 een oorlog woedt. Ook zijn er (niet-bevestigde) berichten dat ook in de oorlog tussen Rusland en Oekraïne van 2022 er clusterbommen gebruikt zijn.
Gezinnen die na een jaar van oorlogsgeweld terugkeren naar hun huizen in Noord-Jemen kunnen makkelijk slachtoffer worden van niet-ontplofte clustermunitie die zich nog in het gebied bevindt. Dit zegt Amnesty International na een tiendaags onderzoek door enkele van haar medewerkers in Jemen.
Nadat in maart 2016 een staakt-het-vuren van kracht werd in Jemen, begonnen veel families terug te keren naar hun huizen. Dat bleek allerminst zonder gevaar: ze stuitten er op plekken waar niet-ontplofte clusterbommetjes liggen. De clustermunitie is gebruikt door de door Saudi-Arabië geleide coalitie die er vecht tegen Houthi-strijders, zo ontdekten de onderzoekers.
Clustermunitie is verboden
‘Zelfs nu de vijandelijkheden in het gebied geluwd zijn, lopen de burgers, onder wie veel kinderen, nog gevaar doordat ze terugkeren naar een gebied waar zich nog volop explosieven bevinden. Hun leefomgeving is onveilig, zolang de mijnenvelden nog niet allemaal zijn geïdentificeerd en de dodelijke clusterbom-munitie niet is opgeruimd’, zegt Lama Fakih, een van de onderzoekers.
Amnesty-medewerkers spraken met overlevenden, ooggetuigen en mijnenruimers. De door Saudi-Arabië geleide coalitie gebruikte clustermunitie die deels geleverd was door de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk en Brazilië. Dat terwijl het gebruik van clusterbommen verboden is volgens het in 2008 aangenomen Clustermunitieverdrag. Het Verenigd Koninkrijk was een van de landen die werkten aan het tot stand komen van dit verdrag.
Bommen aangezien voor speelgoed
Juist kinderen lopen gevaar in het gebied, omdat zij de bommetjes vaak aanzien voor speelgoed. Die lijken vaak op blikjes of ballen. Amnesty sprak onder meer met een 13-jarige jongen die in januari 2016 gewond raakte toen hij ‘iets ronds en groens’ opraapte om mee te spelen. Het bleek een bom te zijn, die ontplofte toen hij ermee gooide. ‘Het leek op een balletje waarmee je kon spelen’, aldus het slachtoffer.
Een 11-jarige jongen verloor drie vingers en brak zijn kaak toen hij en zijn broertje op munitie stuitten, terwijl ze in een vallei bezig waren met het hoeden van geiten. Zijn broertje van 8 overleefde het niet. Veel bewoners zijn op eigen initiatief begonnen met het opruimen van de munitie, mede om te voorkomen dat kinderen er het slachtoffer van worden. Dat zeiden ze tegen medewerkers van Amnesty.
\Internationale hulp nodig
Amnesty vraagt dringend om hulp van andere landen bij het schoonmaken van de plekken waar nog bommetjes van clusterbommen liggen. De door Saudi-Arabië geleide coalitie moet de Verenigde Naties onmiddellijk vertellen waar precies restanten van de gebruikte clusterbommen liggen en hoeveel van die resten. Ook moeten de coalitiepartners de slachtoffers medische en psychologische verzorging geven en hen helpen het leven weer op te pakken. Ook moeten invloedrijke landen er bij de door Saudi-Arabië geleide coalitie op aandringen te stoppen met het willekeurige gebruik van verboden clusterbommen. Staten die aan Saudi-Arabië onderdelen voor clustermunitie leveren, moeten daar onmiddellijk mee ophouden en wat ze nog aan clusterbommen hebben, direct opruimen.
Naar: ‘Kinderen gedood door achtergebleven clusterbom-munitie in Jemen; op https://www.amnesty.nl/actueel/kinderen-gedood-door-achtergebleven-clusterbom-munitie-in-jemen
Vanaf eind 2018 mogen Nederlandse financiële instellingen, zoals pensioenfondsen en verzekeraars, niet langer beleggen in bedrijven die clusterbommen maken of onderdelen ervan, of die clusterbommen verkopen of leveren. De Autoriteit Financiële Markten AFM, een nationale toezichthouder die in de gaten houdt wat financiële instellingen doen, ziet erop toe dat deze organisaties zich aan dit verbod houden.
Naar: ‘Verbod op beleggingen in clusterbommen’ op https://www.pensioenfederatie.nl/actueel/nieuws/2018/openbaar/12-december/verbod-op-beleggingen-in-clustermunitie
Al in 2011 hadden de volgende banken en pensioenfondsen al besloten dat niet meer te doen.
- ABP (pensioenfonds voor overheid en onderwijs)
- ASN-bank
- BPF Bouw (pensioenfonds voor de bouw)
- Pensioenfonds Vervoer
- PGGM (pensioenfonds voor de gezondheidszorg)
- Philips Pension Fund
- PME (pensioenfonds voor metaal en elektro)
- PNO Media (pensioenfonds mediabranche)
- Spoorwegpensioenfonds
- Triodosbank
De volgende Nederlandse banken en pensioenfondsen deden dat in 2011 nog wel:
- ABN Amro
- Aegon Group (verzekeringen en financiële dienstverlening)
- ING
- Pensioenfonds Horeca & Catering
- Rabobank
- SPF AkzoNobel (pensioenfonds AkzoNobel)
- Syntrus Achmea (verzekeringen en financiële dienstverlening)
Bron: World Wide Investments in Cluster Munitions, a shared Responsability, uitgegeven door IKV/Pax Christi en Netwerk, mei 2011.
Sindsdien heeft onder andere Aegon besloten niet langer meer te beleggen in clusterbommen.
De Verenigde Naties voeren op twee manieren actie tegen het maken en gebruiken van clusterbommen.
Op de eerste plaats door clusterbommen te verbieden. In december 2008 werd een verdrag gesloten tegen het maken en gebruiken van clusterbommen.
Maar de zeven landen waar de meeste clusterbommen vandaan komen, hebben dat verdrag niet ondertekend. Dat zijn China, India, Israël, Pakistan, Rusland, Turkije en de Verenigde Staten. Meer dan honderd andere landen, waaronder Nederland en België, hebben dat wel gedaan
Naar: Clusterbom’ op https://nl.wikipedia.org/wiki/Clusterbom
Ten tweede houden de VN zich bezig met het opsporen en opruimen van niet-ontplofte munitie in gebieden waar gevochten is. Daar vallen ook bommetjes uit clusterbommen onder. Hiertoe heeft de Algemene Vergadering van de VN in 1997 de mijnopruimingsdienst UNMAS opgericht.
Voor het opruimen van niet-ontplofte munitie trekt de VN enkele honderden miljoenen euro uit. Dat geld wordt onder meer besteed aan mijnenruimers en speurdieren. Blauwhelmen, soldaten die aan vredesmissies van de VN deelnemen, spelen een belangrijke rol bij het opsporen en opruimen van niet-ontplofte munitie.
Na iedere oorlog blijft er niet-ontplofte munitie in of op de grond liggen. Dat zijn landmijnen, blindgangers (niet-ontplofte bommen, granaten en explosieve kogels) en soms ook bommetjes die deel hebben uitgemaakt van clustermunitie. Clustermunitie is een soort wapen dat, na het afwerpen door een vliegtuig of na te zijn afgevuurd, bommetjes over een groot terrein verspreiden. Het is de bedoeling dat al die bommetjes afgaan. Maar dat doen ze niet allemaal. Daardoor blijft het gevaarlijk het terrein waar deze wapens zijn gebruikt te betreden. Ook nog lang nadat de oorlog, waarin deze wapens zijn gebruikt, is afgelopen.
Plan van aanpak:
Voor de opdracht in de les trekt u 1 uur uit.
Eerst laat u de leerlingen de bronteksten individueel lezen. Trek daar 35 minuten voor uit. Daarna deelt u de klas in zeven groepen in.
U laat iedere groep een oproep doen aan de regering van een van de landen die het VN-verdrag tegen de aanmaak en levering aan andere landen van clusterbommen nog niet hebben getekend. Trek daar 20 minuten voor uit.
- China
- India
- Israël
- Pakistan
- Rusland
- Turkije
- Verenigde Staten
In die oproep moet staan dat deze landen moeten stoppen met de aanmaak en verspreiding van deze wapens.
Als iedereen klaar is, leest u de oproepen door. Daarna stuurt u ze naar de ambassades van deze landen in Den Haag.
Tip
In ‘Beleggen in clusterbommen taboe’ is een lijst van pensioenfondsen en andere financiële instellingen opgenomen die in 2011 nog belegden in clusterbommen. Van die instellingen heeft Aegon daar een einde aan gemaakt. U kunt een of meer leerlingen laten uitzoeken welke van de andere instellingen uit de lijst dat inmiddels ook gedaan hebben.
Uitwerking:
Argumenten tegen clusterbommen die in de oproep kunnen worden gebruikt zijn:
- Bommetjes uit clusterbommen ontploffen soms niet, maar blijven na gebruik liggen op de plek waar ze zijn neergekomen en blijven daar slachtoffers maken.
- Kinderen worden het slachtoffer van die bommetjes, omdat ze niet altijd in de gaten hebben dat die bommetjes gevaarlijk zijn.
- Op plekken waar die bommetjes liggen, kunnen landbouwers de grond niet bewerken en kan op die plekken niet worden gebouwd.
- Het opruimen van die niet-ontplofte bommetjes is tijdrovend, duur en levensgevaarlijk.
Deze les past bij:
Kerndoel 39: De leerling leert een eenvoudig onderzoek uit te voeren naar een actueel maatschappelijk verschijnsel en de uitkomsten daarvan te presenteren.
Kerndoel 47: De leerling leert actuele spanningen en conflicten in de wereld te plaatsen tegen hun achtergrond, en leert daarbij de doorwerking ervan op individuen en samenleving (nationaal, Europees en internationaal), de grote onderlinge afhankelijkheid in de wereld, het belang van mensenrechten en de betekenis van internationale samenwerking te zien.
- De leerlingen kunnen uitleggen wat clusterbommen zijn en hoe ze als wapen worden gebruikt.
- De leerlingen kunnen uitleggen waarom clusterbommen gevaar op blijven leveren voor mensen, zelfs nadat de oorlog voorbij is waarin ze zijn ingezet.
- De leerlingen hebben gezien waarom steeds minder Nederlandse banken en pensioenfondsen beleggen in bedrijven die clusterbommen maken of verkopen.
- De leerlingen kunnen uitleggen hoe de Verenigde Naties het gebruik van clusterbommen als wapen tegengaan en de gevolgen van het gebruik van dit soort wapens helpen beperken.
De leerlingen hebben de opdracht in de les goed gemaakt als:
- in de oproep bondig en helder wordt uitgelegd waarom clusterbommen de wereld uit zouden moeten;
- de oproep in goed Nederlands is opgesteld.