Koken op een kacheltje


In Nederland kunnen we koken, de was doen en onze woning verwarmen zonder dat we in de rook komen te zitten. Dat komt omdat we hiervoor geen open vuur hoeven te gebruiken en omdat iedere woning een afvoer naar buiten heeft voor rook en andere afvalgassen.

Maar in veel ontwikkelingslanden zitten mensen wel degelijk dag in dag uit in de rook, omdat zij wel in de rook moeten koken en de was doen. En hun woning moeten verwarmen als het buiten koud is. Hoe komt dat, waarom is het voor die mensen ongezond en wat is hiertegen te doen?

kokenophout

 


 
opdrachtDat ga je in deze les allemaal ontdekken. Ook ga je zien dat dit probleem simpel op te lossen is en voor weinig geld. Dat moet ook, want veel mensen die dagelijks in de rook zitten, zijn arm. Sommigen van hen moeten zelfs zien rond te komen met minder dan één of twee euro per dag.

In deze les maak je kennis met allerlei simpele apparaten die ervoor kunnen zorgen dat je woning niet vol rook komt te staan als je kookt, de was doet of je woning verwarmt. Bovendien helpen die apparaten paal en perk te stellen aan de grote luchtvervuiling waar grote steden in ontwikkelingslanden vaak mee kampen hebben.

Je maakt voor één van die apparaten een reclamespotje.

 


 
werkinuitvoeringVoor deze opdracht krijg je 1½ lesuur de tijd. Deze opdracht doe je met zijn tweeën.

Eerst laat je juf of meester een film zien over het maken van biogas. Daarna deelt zij of hij de klas in groepen in.

Lees de bronnen ‘Enkele feiten’, ‘Krottenwijken' en ‘Wat doen de VN?’ Hier krijg je drie kwartier de tijd voor.

Daarna kies je een apparaat uit dat in de les wordt behandeld. Voor dat apparaat maak je een reclamespotje voor radio of tv. Je krijgt er maximaal drie kwartier de tijd voor. Hierin leg je uit:

Let op! Een reclamespotje of andere boodschap op radio of tv mag niet langer dan 30 seconden duren. Anders verslapt de aandacht van de luisteraar of de kijker lang voordat de boodschap afgelopen is.
Laat je reclamespotje zien aan je juf of meester.


 
Je juf of meester laat jullie de SchoolTV-video ‘Biogas in Vietnam’ zien: 

biogas vietnam

De taal van deze film is misschien een beetje moeilijk. Daarom kun je de gesproken tekst in de film hieronder meelezen, terwijl de film getoond wordt.

Biogas in Vietnam
"Soms kun je met 'eenvoudige' oplossingen een duurzaam milieu dichterbij brengen. In Vietnam werkt Felix ter Heegde voor de Nederlandse ontwikkelingsorganisatie SNV aan een project om gassen uit varkensmest te halen. Dat gaat met behulp van een biogasinstallatie.

Als je varkens houdt, dan levert dat een hoop mest op. En dat kan weer voor overlast zorgen voor de omgeving. Een biogasinstallatie ontdoet de mest van de gassen en neemt die overlast bijna geheel weg. Op die manier kunnen mensen toch hun varkens houden. En de boeren houden een beetje meer geld over.

De mest die overblijft nadat de biogasinstallatie er de gassen heeft uitgehaald, kan weer op het land worden gebruikt. En met de gassen uit de mest kun je koken, zodat je geen brandhout hoeft te gebruiken. Dat gaat sneller en is bovendien veel gezonder."


 


 
Aan de rand van veel grote Indiase steden liggen krottenwijken (slums). De mensen wonen daar illegaal, op stukjes grond die ze zonder toestemming van de gemeente in beslag genomen hebben. Daarom hebben ze geen waterleiding, riolering en stroom. Ook haalt de gemeente het huisvuil er niet op. De meeste woningen hebben geen badkamer en wc. Ten slotte wonen mensen in krottenwijken dicht op elkaar. De straten in zo’n wijk zijn soms minder dan een meter breed.

krottenwijk

Dit alles maakt het ongezond om in een krottenwijk te leven. Door ziektekiemen in  huisvuil op straat krijgen krottenwijkbewoners malaria, tuberculose, diarree of een andere infectieziekte. Doordat mensen zo dicht op elkaar leven, kunnen besmettelijke ziektes zich snel verspreiden.

Ongezond is het leven in een krottenwijk ook door vuile lucht. Dit heb je in ‘Enkele feiten’ kunnen lezen. Vooral kinderen worden er ziek van.


 
Een houtkachel werkt goed als er voldoende lucht in de kachel wordt gevoerd en de rook voldoende wordt afgevoerd, liefst naar buiten. Ook is het zaak om er alleen hout in te stoppen dat goed droog is. Nat hout brandt slecht en geeft veel rook.

Voldoet de kachel aan deze eisen en gaat er droog hout in, dan heb je minder hout nodig voor dezelfde hoeveelheid warmte. Je kunt er sneller en gemakkelijker mee koken en je hebt geen last van de rook.

kachel

Doordat er minder hout nodig is, hebben vrouwen en kinderen minder tijd nodig om hout te verzamelen. Ook hoeven er minder bomen te worden gerooid en dat is goed voor de bossen en de bodem waar ze op groeien. Waar bomen blijven staan, waait of spoelt de bodem niet weg omdat wortels de bodem vasthouden.

De kachels worden gemaakt van cement, klei of ijzer.


 
In Tanzania eten mensen aan het begin van de middag een warme lunch. Ook de leerlingen van de Nkweseko-school doen dat. De meeste leerlingen wonen te ver van school om naar huis te gaan voor het middageten.

Eerst werd de lunch gekookt in een klein houten schuurtje op een open vuur. Daar was veel hout voor nodig. Iedere dag moesten de leerlingen er zelf hout voor  meebrengen. Tijdens het koken hadden de koks, leerlingen en leraren veel last van de rook.

Daarna kreeg de school een nieuwe keuken, een eetzaal en een goedwerkend houtgestookt fornuis met een schoorsteen.

houtkachel

Dankzij dit fornuis had niemand meer last van de rook tijdens het koken. Ook kostte het koken de helft minder hout dan daarvoor met het open vuur, en ging het koken sneller. Daardoor hoefde er minder hout gekapt te worden en hoefden de leerlingen minder hout mee naar school te brengen.


 
Een biogasinstallatie haalt gassen uit koeien- of varkensmest. Eén van die gassen is methaan. Dat is het belangrijkste bestanddeel van het aardgas dat we gebruiken. Het methaan wordt gemaakt door speciale bacteriën die methaan afscheiden. Die soorten komen overal in de natuur voor. Als ze veel voedsel aantreffen, zoals in mest, kunnen ze zich snel vermeerderen.

De mest met de bacteriën moeten in een ketel zitten waar geen verse lucht bij kan, want de bacteriën kunnen niet tegen zuurstof. Alleen als de ketel van de biogasinstallatie luchtdicht is afgesloten, kan de installatie goed werken. Het biogas met de methaan wordt verzameld in een reservoir en gaat dan via leidingen naar kooktoestellen en gaslampen. Op het gas kan ook een generator lopen die stroom levert. Met die stroom kun je andere apparaten laten lopen.

biogas

Biogas geeft veel energie af als het wordt verbrand en is dus zeer geschikt om ermee te koken. Bij het verbranden van biogas komt alleen maar kooldioxide en waterdamp vrij. Bij het verbranden van hout, mest en andere vaste brandstoffen komen ook (veel) rook, as en roet vrij. Biogas is dus een stuk schoner dan vaste brandstoffen.

Bovendien hoeven boeren die een biogasinstallatie aanschaffen, geen hout meer te verzamelen. Dat is een tijdrovende klus en het gaat ten koste van bossen. Hun familieleden houden daardoor meer tijd over voor andere zaken. Hun kinderen kunnen dan bijvoorbeeld (vaker) naar school. Ze hoeven ook geen duur brandhout of andere dure brandstoffen te kopen.

Met een biogasinstallatie en 20 kilo mest per dag kan een gezin koken en ’s avonds nog één of twee gaslampen laten branden. Vier varkens of twee koeien produceren al zo’n 20 kilo mest per dag. Wel kost het enige honderden euro om een biogasinstallatie aan te schaffen. Voor  boeren in ontwikkelingslanden die met weinig moeten rondkomen, is het een grote uitgave. Maar wie eenmaal zo’n installatie heeft, bespaart op brandstofkosten en verdient de kosten van aanschaf van de installatie op den duur terug.

Biogasinstallaties hebben nog een voordeel. De mest waar de gassen uit zijn gehaald, is nog steeds geschikt om akkers vruchtbaar te maken en te houden. Dat levert dan goede oogsten op.

In Nepal bijvoorbeeld hebben tienduizenden boeren een biogasinstallatie in gebruik. Daar heeft de Nederlandse hulporganisatie SNV voor gezorgd door het  Biogas Support Programma uit te voeren.


 
Een solar cooker is een opvouwbare kartonnen bak die is bedekt met aluminiumfolie dat zonlicht weerkaatst. Op de plek waar de zonnestralen samenkomen staat een zwarte pan. Omdat de pan die kleur heeft, neemt die het beste warmte op. Om die pan zit een zak speciaal doorzichtig plastic dat tegen de hitte kan.

Een solar cooker (= kooktoestel op zonne-energie) kan een temperatuur opwekken van wel 90 graden. Hierdoor is de solar cooker geschikt om er eten te bereiden. De meeste gerechten zijn na 2 of 3 uur klaar.

solarcooker

Er zijn diverse typen. De CooKit weegt maar 700 gram en meet 35 x 35 centimeter. Met de solar cooker kun je ook water verhitten voordat je het gebruikt. Door de hitte gaan alle ziektekiemen in het water dood. Als je daarna het water opdrinkt, hoef je niet bang te zijn dat je er ziek van wordt.


 
Een kookdoos bkijkdoosestaat uit een geïsoleerde kist met zwarte binnenkant en een afdekking van glas of doorzichtige folie. Een spiegel op het deksel van de kist voorziet de kookdoos van extra zonlicht. De temperatuur loopt ongeveer op tot 120 graden Celsius. Genoeg om een pan eten klaar te stomen.

De allerbeste, maar ook allerduurste kookdozen halen temperaturen tot bijna 200 graden Celsius. Die zijn als oven te gebruiken.

Kookdozen zijn makkelijk in gebruik, niet al te duur in aanschaf en zitten niet ingewikkeld in elkaar. Ook zijn ze veilig in gebruik. Als je het gerecht wilt roeren moet je wel de deksel open doen. Hierdoor ontsnapt veel warmte en duurt het langer voor het gerecht klaar is.

 


 
Schotelspiegels in de paraboolkoker weerkaatsen zonnestralen naar één punt. Dat punt heet het brandpunt. Rond het brandpunt is een kookrekje gemaakt. Hierop wordt een zwarte pan met het te bereiden eten geplaatst. De zonnestralen hebben samen de kracht van een kleine gaspit.

paraboolkoker

De paraboolkoker is tamelijk duur, iets minder dan 100 euro. Maar hij kookt ook snel, omdat de temperatuur in het brandpunt oploopt tot boven de 200 graden. Houd er een stuk papier in en het vliegt in brand. Door de hoge temperatuur in het brandpunt is het apparaat goed als oven te gebruiken en om mee te braden en te frituren. Door de hoge temperatuur in het brandpunt kost het bereiden van eten net zo veel tijd als wanneer je een kachel of gasfornuis gebruikt.

Het verdient wel aanbeveling om een sterke zonnebril te dragen als je een paraboolkoker gebruikt. Hiermee bescherm je je ogen tegen de felle zonnestralen die van de spiegels afkomen.

 


 
hooikistAls je kookt met warmte uit zonlicht, is het handig als je je eten ’s avonds, als de zon onder is, lang warm kunt houden. Hiervoor kun je en hooikist gebruiken. Handig is een hooikist ook als je overdag weinig of geen tijd hebt om uitgebreid eten klaar te maken.

Een hooikist kun je makkelijk zelf maken. Je maakt een kist of mand van hout, riet of ander materiaal. Hij moet wat groter zijn dan de pan die in de kist warm gehouden moet worden. In de kist maak je een bedje van bijvoorbeeld dekens, schapenwol, hooi of ander materiaal dat warmte goed vasthoudt en waar makkelijk aan te komen is. Na het koken kan het voedsel urenlang in de kist warm gehouden worden.

Een bijkomend voordeel is dat eten in de kist kan nagaren. Je kookt bijvoorbeeld rijst met de zonnekoker. Na vijf minuten plaats je de pan met rijst in de hooikist en een half uur later is de rijst gaar. Ondertussen kun je iets anders gaan klaarmaken.

 


 
wfpDe Verenigde Naties en diverse organisaties van de VN brengen het probleem van koken op open vuur en van slechte kachels onder de aandacht door:

Een van de VN-organisaties die dit probleem aanpakken is de Wereldvoedselorganisatie WFP.

Deze organisatie helpt ervoor zorgen dat kinderen in ontwikkelingslanden maaltijden krijgen op school. Het eten wordt er klaargemaakt op schone kachels.

unicefOok het kinderfonds Unicef pakt dit probleem aan, onder andere door mensen in ontwikkelingslanden aan zuinige kachels te helpen. Deze kachels geven weinig rook af, zodat de lucht in huis redelijk schoon blijft. Ook hebben ze weinig hout nodig om voldoende warmte af te geven. Wie een dergelijke kachel in huis heeft, hoeft dus minder tijd te besteden aan het verzamelen van brandhout. Zo blijft er meer tijd over voor andere dingen, zoals naar school gaan.

 

 

 


 
Voor deze les trekt u 1½ uur uit. De leerlingen maken de opdracht in de les in tweetallen.

Leid deze les in door de de SchoolTV-video ‘Biogas in Vietnam’ aan de klas te tonen. Omdat de film eigenlijk bedoeld is voor de onderbouw van het voortgezet onderwijs, hebben we in de bron ‘Video’ de gesproken tekst in de film weergegeven. Die tekst kunnen de leerlingen meelezen, terwijl u de film toont. Geef na het vertonen van de film leerlingen de kans om te vragen wat enkele moeilijke woorden in de tekst betekenen.

U deelt de klas in tweetallen in. Ieder tweetal leest de bronnen  ‘Enkele feiten’, ‘Wat zijn krottenwijken?’ en ‘Wat doen de VN?’ Trek er drie kwartier voor uit.

Daarna verdeelt u de in de les afgebeelde en beschreven apparaten over de groepen. Iedere groep maakt een reclamespotje over het apparaat dat hij toegewezen heeft gekregen. Het spotje is voor uitzending op de radio of tv en mag hooguit 30 seconden duren. Trek voor deze activiteit ook maximaal drie kwartier uit

Als iedereen klaar is, kijkt u de spotjes na.

Uitwerking:
Houtkachel met schoorsteen: mits met goede toevoer van verse lucht en met een goede afvoer van rookgassen verbruikt een houtkachel minder brandstof dan open vuur. Daardoor is er minder tijd nodig voor het vergaren van brandhout en wordt er minder hout gehakt, wat goed is voor het behoud van bossen en de bodem waar bos op groeit. Ten slotte komt er geen rook in huis.

Houtgestookt fornuis met schoorsteen: dezelfde voordelen als bij houtkachels.

Biogasinstallatie: haalt gassen uit de mest, waardoor stankoverlast in de omgeving bijna helemaal wordt voorkomen. Biogas uit mest relatief is schoon, ook wat betreft de uitstoot van kooldioxide. De mest zonder gassen is bruikbaar voor bemesting van de akkers. Na aanschaf van een biogasinstallatie verdient de investering zich terug door besparing op brandstoffen omdat er minder van ingekocht hoeft te worden, of helemaal niet meer. Het maakt het verzamelen van brandhout overbodig, waardoor familieleden van de boer die een biogasinstallatie gebruikt meer tijd overhouden voor andere zaken, zoals naar school gaan. Bovendien blijven bossen gespaard als boeren een biogasinstallatie gaan gebruiken en geen brandhout meer nodig hebben. In combinatie met een generator is een biogasinstallatie ook geschikt om stroom op te wekken.

Solar cooker: is licht van gewicht, niet al te groot en makkelijk te gebruiken.  Hoewel het apparaat geen temperaturen boven het kookpunt van water kan opwekken, is het geschikt om er eten in te bereiden. Nuttig in gebieden waar brandstoffen schaars zijn en het klimaat zonnig. Tenslotte goed te gebruiken om onveilig drinkwater voor gebruik te ontsmetten door verhitting.

Kookdoos: Als de solar cooker, maar de opgewekte temperatuur in het apparaat kan verder oplopen dan het kookpunt van water, wat de bereiding van eten makkelijker maakt. De duurste modellen van de kookdoos wekken zulke hoge temperaturen op dat ze ook als oven te gebruiken zijn.

Paraboolcooker: Als bij de CooKit en de kookdoos. Door de hoge temperatuur in het brandpunt van dit apparaat is de paraboolkoker goed te gebruiken als oven, om mee te frituren en te braden. Door de hoge temperatuur kost het bereiden van eten niet meer tijd dan wanneer je een kachel of fornuis gebruikt die met hout, gas of een andere brandstof werkt. Wel is het apparaat vrij duur in aanschaf. Het is bovendien aan te raden om je ogen te beschermen tegen het geconcentreerde zonlicht als je een paraboolkoker gebruikt.

Hooikist: Makkelijk te bouwen met materialen die makkelijk te vinden zijn. Vooral handig in gebruik als zonnewarmte wordt gebruikt. Na zonsondergang kan dat niet en als je na zonsondergang toch warm wil eten, kun je dat overdag bereiden en daarna warm houden tot na zonsondergang. Een hooikist is ook te gebruiken als je eten wil laten nagaren, zodat je op je kooktoestel ruimte hebt om ander eten te bereiden.

Voor alle drie de apparaten die warmte uit zonlicht halen geldt dat ze bij gebruik geen luchtvervuiling veroorzaken of kooldioxide uitstoten. Zonlicht is in beide opzichten een schone energiebron.

Deze les past bij:

 


 

 


 
De leerlingen hebben de opdracht in de les goed gemaakt als:

 

verwante lessen