Op 26 juli 1887 verscheen van de joodse oogarts Ludwik Lejzer Zamenhof (1859-1917) een boek met als titel ‘Universele taal, Voorwoord en compleet leerboek’. Hierin presenteerde hij een door hemzelf bedachte taal. Hij gebruikte als schuilnaam Doctor Esperanto. Daarom kennen we zijn taal nu onder de naam ‘Esperanto’.
Hiernaast zie je diverse woorden in het Esperanto die hij heeft bedacht.
Jullie zoeken in deze les een antwoord op de volgende vragen:
- Wat wilde Zamenhof met die taal bereiken?
- Welk ideaal streefde hij daarmee na?
- Veel mensen denken dat het leren en gebruiken van Esperanto een hobby is van een kleine groep mensen. Klopt dat?
- Maakt het ideaal van Zamenhof kans om bereikt te worden?
Daarna onderzoeken jullie wat er gedaan kan worden om het gebruik van Esperanto te bevorderen, om zo te helpen het ideaal van Zamenhof (nog beter) te bereiken.
Voor deze opdracht krijg je 1 lesuur de tijd.
Lees de inleiding en kijk naar de film in Bron: Een nieuwe taal. Dat duurt ongeveer 10 minuten.
Noteer daarbij voor jezelf wat Zamenhof wilde bereiken met het presenteren van zijn Esperanto.
Daarna gaan jullie in vier groepen onderzoeken wat je zou kunnen doen om mensen er voor te winnen om kennis te maken met Esperanto.
Daar krijg je 40 minuten de tijd voor.
Neem als groep de overige bronnen door. Verdeel de bronnen tussen de groepsleden en haal daar eventueel tips uit om in jullie boodschap te verwerken.
- Groep A maakt een korte wervende boodschap voor het Esperanto om op Instagram te plaatsen.
- Groep B maakt een eenvoudig pamflet met reclame voor het Esperanto dat bij allerlei evenementen verspreid kan worden.
- Groep C maakt een persoonlijke boodschap met een uitnodiging om kennis te maken met Esperanto voor een weblog.
- Groep D maakt een vrolijke tekst, waarmee je het Esperanto aanprijst, voor een podcast.
De les wordt afgesloten met de vraag welke van de vier boodschappen het beste kan bijdragen aan het bevorderen van het gebruik van Esperanto.
Talen hebben net als mensen een levensloop. Ze worden geboren en veranderen daarna voortdurend. Er komen bijvoorbeeld woorden bij en er verdwijnen woorden uit een taal. Soms verdwijnt er ook een taal doordat niemand hem meer van thuis meekrijgt, en zeker ook als er niemand meer is die de taal nog gebruikt.
Soms sleutelen mensen aan hun taal om het makkelijker te maken om te (leren) gebruiken. Dat deed bijvoorbeeld Kemal Atatürk met het Turks toen hij president (1923-1938) was in Turkije. Het Turks werd geschreven in het Arabische schrift. Dat schrift werd door de regering van Atatürk vervangen door het Latijnse alfabet. Het alfabet dus, dat ook wij gebruiken.
Maar kan iemand een taal helemaal zelf verzinnen met alles erop en eraan?
Kijk naar dit fragment uit de YouTube-video ‘Kun je een nieuwe taal maken?’:
In het filmfragment in Bron: Een neiuwe taal heb je gezien dat het aantal mensen dat Esperanto als moedertaal heeft, niet groot is.
Naar schatting gebruiken ongeveer 2 miljoen mensen Esperanto als vreemde taal. Dat wil zegen dat ze die taal later geleerd hebben en niet van thuis uit hebben meegekregen.
Ook dat is nog weinig als je het volgende lijstje uit 2021 ziet van de belangrijkste wereldtalen. Of anders gezegd: van de meest gesproken talen. Hierbij wordt gekeken naar het aantal mensen dat één van die talen als moedertaal heeft.
| Mandarijn (zeg maar Algemeen beschaafd Chinees) | 880 miljoen |
| Spaans | 460 miljoen |
| Engels | 360 miljoen |
| Hindi | 340 miljoen |
| Arabisch | 330 miljoen |
| Portugees | 225 miljoen |
| Bengaals | 215 miljoen |
| Russisch | 160 miljoen |
| Japans | 125 miljoen |
| Punjabi | 115 miljoen |
Bron: De meest gesproken talen in de wereld in 2021 - Textcase
Mandarijn is de taal die op de wereld het meest wordt gesproken
Het hoeft je dan ook niet te verbazen dat veel mensen denken dat Esperanto een hobby is die door weinig mensen wordt beoefend. Een wereldtaal kun je het zeker niet noemen.
Vooral het Engels kun je een echte wereldtaal noemen. Het is een taal die door heel veel mensen gebruikt. Dat komt omdat veel landen in Afrika en Azië Britse koloniën zijn geweest. Dat geldt dat ook voor Canada, de Verenigde Staten, Australië en Nieuw-Zeeland.
Het speelt ook dat veel mensen in onder meer Europa, Azië en Afrika veel dingen over hebben genomen uit de cultuur van Groot-Brittannië en vooral die van de Verenigde Staten. Dat komt omdat veel van de culturele uitingen van die landen hen aanspreken. Denk daarbij dan vooral aan Engelstalige muziek, films, tv-series en literatuur.
Het Engels is ook wereldwijd ingeburgerd geraakt als taal van de luchtvaart, de wetenschap, de scheepvaart, en bij het zaken doen over de grens. Op veel universiteiten wordt les gegeven in het Engels, ook in Nederland.
Van het Esperanto daarentegen hebben de meeste mensen nog nooit gehoord. Het animo om die taal te leren is daarom niet groot.
Bij de Verenigde Naties gebruikt men voor internationale contacten de talen Arabisch, Chinees, Engels, Frans, Russisch en Spaans.
Dat betekent dat er tijdens bijeenkomsten bij de VN vertaald moet worden. Dat geldt ook voor geschreven teksten. Als iemand iets zegt in bijvoorbeeld het Arabisch, moet dat in vijf andere talen worden vertaald, zodat iedereen dan kan begrijpen wat er gezegd is. Dat geldt ook voor alles wat gezegd of geschreven wordt in het Engels, Frans, Chinees, Russisch en Spaans.
Zo krijg je 6 x 5 = 30 manieren om iets in een andere taal te vertalen. Een enorme berg werk dus voor tolken en vertalers die voor de VN werken.
Vertalers aan het werk voor de VN
Nog een stuk ingewikkelder ligt het bij de Europese Unie. Medewerkers van deze unie gebruiken 24 verschillende talen. Dat zijn de talen die in een of meer landen van de EU gesproken worden. Je hebt dus 24 x 23 = 552 manieren om iets van de ene taal in de andere talen te vertalen!
Is het dan niet handiger dat iedereen die voor de VN of de EU werkt Esperanto leert gebruiken? Dan is al dat vertaalwerk niet nodig. Maar het ziet er naar uit dat het bij de VN en de EU voorlopig niet zal gebeuren. Het leek in 2004 even dat het bij de EU wel zou gebeuren toen Polen lid werd van de EU. In dat land wilden een aantal mensen het Esperanto opnemen als officiële taal van de EU. Het was hun bedoeling dat alle mensen in de EU Esperanto leerden gebruiken als tweede taal. Met name de esperantiste Malgorzata Handzlik, toen lid van het Europese parlement, wilde dat. Op 1 april 2004 stemde dit parlement over een voorstel van haar om van Esperanto de tweede taal van iedereen in de EU te maken. Een meerderheid van de parlementsleden stemde tegen.
Er is nog een mogelijkheid om iets te doen aan de bergen vertaalwerk bij de VN en de EU: laat computers dit werk maar doen.
Er zijn al softwarepakketten beschikbaar om teksten te vertalen. Die zijn vaak gratis of ze maken ze deel uit van een zoekmachine.
Begin deze eeuw werkten die pakketten nog niet goed. Als je bijvoorbeeld met een softwarepakket iets uit het Engels naar het Nederlands vertaalde, was het resultaat vaak niet te lezen. Soms bleven woorden zelfs onvertaald.
Terwijl je deze les maakt, werkt de huidige vertaalsoftware stukken beter. Zeker als het om eenvoudige teksten gaat.
Toch hoeven vertalers of tolken nog niet bang te zijn hun baan kwijt te raken. Zeker niet de vertalers en tolken die moeilijke teksten vertalen bij de VN, de EU of bij een bedrijf. Dan blijkt de vertaalsoftware nog steeds niet nauwkeurig genoeg te werken
Het boek uit 1887 waarin Zamenhof het Esperanto presenteerde, verkocht goed in steeds meer landen. Daardoor raakte het Esperanto steeds meer bekend en leerden steeds meer mensen de taal gebruiken. Ze werden esperantist. Deze mensen zochten elkaar op om de taal te spreken en hun ervaringen met de taal met elkaar te delen. Ook richtten ze Esperantistenverenigingen op.
Zo kreeg Nederland zijn landelijke vereniging Esperanto Nederland. Deze vereniging houdt het hele jaar door bijeenkomsten voor mensen die deze taal hebben geleerd. Kijk voor meer informatie hierover op https://www.esperanto-nederland.nl.
Ook wereldwijd is er een vereniging van esperantisten actief, de Universala Esperanto Asoci. Die werd opgericht in 1808. Elk jaar rond 26 juli houdt deze vereniging een wereldcongres waar mensen die Esperanto spreken van over de hele wereld bijeenkomen. De tijd van het jaar waarin die bijeenkomsten plaatsvinden, is niet toevallig gekozen. 26 juli is de dag in 1887 waarop Zamenhof zijn ‘Universele Taal, Voorwoord en Compleet leerboek’ liet verschijnen.
Het zevende Esperanto wereldcongres vond in 1911 plaats in Antwerpen
Het wereldcongres vindt elk jaar in een ander land plaats, in 2023 bijvoorbeeld was dat in Italië zijn. In 2008 vond in Rotterdam een wereldcongres plaats.
In 1887 verscheen bij een uitgeverij in Warschau, de hoofdstad van Polen, een boekje getiteld ‘Internationale Taal, Voorwoord en compleet leerboek’. Het was geschreven door Doktoro Esperanto. Dat was de schuilnaam van Ludwik Lejzer Zamenhof, een joodse oogarts. Hij werd geboren in Bialystok, gelegen in Litouwen, toen een provincie van het Russisch Tsarenrijk.
Nu is het een Poolse stad. De internationale taal, die Zamenhof zelf had ontworpen, kennen we nu onder de naam ‘Esperanto’, wat verwijst naar de schuilnaam van de bedenker ervan.
Waarom bedacht Zamenhof deze taal? Waarom werd kreeg die taal in sommige delen van de wereld een ruime bekendheid? Kan die taal een rol gaan spelen als wereldtaal, wat Zamenhof graag zou willen. Net zoals met name het Engels nu een rol als wereldtaal heeft? Dat is wat de leerlingen gaan uitzoeken.
Plan van aanpak
Voor deze les trekt u 1 uur uit.
U neemt met de leerlingen de inleiding door in Bron: Een neiuwe taal en laat dan hetvideofragment in deze bron zien. Vraag de leerlingen om op te schrijven wat voor doel Zamenhof voor ogen had met het presenteren van zijn Esperanto. Trek voor deze activiteit 10 minuten uit.
Daarna laat u de leerlingen in vier groepen reclame maken voor het Esperanto.Daar ruimt u 40 minuten voor in.
Verdeel de leerlingen in vier groepen. Om een goed eindproduct met een duidelijke boodschap te maken, nemen de groepen eerst de overige bronnen in de les door.
- Groep A maakt een korte wervende tekst om op Instagram te plaatsen
- Groep B maakt een eenvoudig pamflet met reclame voor het Esperanto, dat bij allerlei evenementen verspreid kan worden.
- Groep C maakt een persoonlijke boodschap met een uitnodiging om kennis te maken met Esperanto voor een weblog.
- Groep D maakt een vrolijke tekst, waarmee je Esperanto aanprijst, voor een podcast.
Zodra alle groepen klaar zijn, vraagt u de leerlingen hun boodschappen aan de klas te tonen of te laten horen.
Sluit de les af met de vraag welke van de vier boodschappen het beste kan bijdragen aan het bevorderen van het gebruik van Esperanto.
Uitwerking
Het Esperanto is een kunstmatige taal. De taal heeft een beperkte woordenschat, maar dankzij allerlei regels is het mogelijk om van de beschikbare woorden andere woorden te maken en zelfs Esperanto-synoniemen van nieuwe woorden. Ook heeft het Esperanto een simpele grammatica en hebben alle letters, die in de taal gebruikt worden, altijd dezelfde klank.
Dit alles maakt de taal eenvoudig te leren, hoewel mensen die een ander schrift dan het Latijnse gebruiken, ook nog met Latijnse letters moeten leren werken.
Het ideaal van Zamenhof was dat iedereen waar ook ter wereld deze taal als tweede taal zou leren. Dat zou contacten en uitwisseling van ideeën en standpunten makkelijker maken op alle niveaus, van persoon tot persoon en van land tot land.
Die uitwisseling kwam tot op zekere hoogte ook op gang. Mensen die Esperanto hadden geleerd of wilden leren, zochten elkaar op om met elkaar in deze taal te spreken en om hun ervaringen met deze taal met elkaar te delen. Dat gebeurt nu nog steeds, ook via internet.
In vele landen kwamen verenigingen van Esperanto-sprekers of esperantisten van de grond en er werd in 2008 een wereldwijde vereniging van esperantisten opgericht. Sindsdien houdt deze vereniging elk jaar rond 26 juli een wereldcongres. 26 juli is de dag waarop in 1887 het boek verscheen waarin Zamenhof de taal presenteerde.
Toch steekt het aantal mensen dat Esperanto spreekt schril af tegen het aantal mensen dat een van de nu gebruikte wereldtalen gebruikt.
Daar zijn twee oorzaken voor te noemen.
- De taal komt (te) weinig in de publiciteit; dus hebben weinig mensen er ooit van gehoord. Daardoor komen niet zo veel mensen op het idee om Esperanto te leren.
- In vele landen is de westerse cultuur dominant en in het bijzonder
de Amerikaanse. Die dominantie is vooral duidelijk te merken aan de sterke verbreiding van het Engels als vreemde taal. En wie het Engels min of meer beheerst en hoort van de reden waarom het Esperanto is ontworpen, zal niet snel de moeite nemen om ook nog Esperanto te leren. Zamenhof had met name voor ogen dat internationale contacten makkelijker zouden worden door de verspreiding van het Esperanto, maar in die behoefte kan het Engels ook goed voorzien.
Op termijn kan er nog een derde oorzaak bij komen, namelijk als er vertaalsoftware op de markt komt waarmee naast eenvoudige ook moeilijke teksten op betrouwbare wijze kunnen worden vertaald. Dat zou enorm veel vertaalwerk schelen dat door mensen bij grote organisaties als de Verenigde Naties, de Europese Unie en bij internationale bedrijven gedaan wordt.
Daarmee zou er ook geen grote behoefte kunnen ontstaan om te vertalen in en uit het Esperanto. Zo ver is het nog niet; ook de beste en populairste vertaalsoftware is nog alleen betrouwbaar bij het vertalen van eenvoudige teksten.
Uitgebreide informatie over het Esperanto is te vinden in de tekst ‘Esperanto’ op Esperanto - Andere Tijden. Op deze website kunt u ook een uitzending afspelen uit de reeks ‘Andere Tijden’ over deze taal.
Kerndoel
53 De leerlingen leren over de belangrijke historische personen en gebeurtenissen uit de Nederlandse geschiedenis en kunnen die aan de hand van voorbeelden verbinden met de wereldgeschiedenis.
- De leerlingen kennen het onderscheid tussen een moedertaal en een vreemde taal.
- De leerlingen hebben gezien waarom Zamenhof het Esperanto bedacht en verbreidde.
- De leerlingen kunnen uitleggen waarom het Esperanto eenvoudig te leren is en daarom een wereldtaal zou kunnen worden.
- De leerlingen kunnen twee redenen noemen waarom het Esperanto nu nauwelijks bekendheid heeft en door weinig mensen wordt gebruikt.
Ze kunnen ook een reden noemen waarom deze taal in de toekomst een grotere rol zou kunnen spelen.
De leerlingen hebben de opdracht in de les goed gemaakt als hun eindproduct:
- laat zien dat de leerdoelen in de les bereikt zijn;
- weten wat Zamenhof wilde bereiken met het bedenken en verbreiden van het Esperanto, en
- hun reclameboodschappen qua helderheid en vorm in het oog springen en daardoor blijft hangen bij wie hem leest of hoort.