Aan het eind van de Tweede Wereldoorlog werd duidelijk dat Duitsland de oorlog zou verliezen van de Geallieerden (de VS, de Sovjet-Unie, Groot-Brittannië en andere landen). Daarom probeerde de Duitse overheid zoveel mogelijk de sporen uit te wissen van de concentratiekampen die ze had ingericht. Daartoe voerden de Duitsers de nog levende gevangenen uit die kampen weg. Vaak te voet. Eerst gingen er kampgevangenen naar kampen die meer centraal lagen. Later werden er gevangenen naar de plekken aan de kust van de Oostzee gevoerd. De gevangenen die zo’n tocht overleefden, werden daar de zee ingedreven en gedood. Daarbij was het steeds de bedoeling dat zo weinig mogelijk gevangenen de tocht overleefden. Daarom werden de tochten die kampgevangenen moesten maken later ‘dodenmarsen’ genoemd.
Monument tere ere van de dodenmars vanuit Buchenwald
Dat gold ook voor het kamp Buchenwald. Op 14 april 1945 werden vijfduizend vrouwen uit het concentratiekamp weggevoerd. Ze moesten onder begeleiding van gewapende SS‘ers dag en nacht blijven marcheren. Wie door vermoeidheid, ziekte en honger niet verder kon, werd zonder pardon doodgeschoten en achtergelaten langs de weg. Één van de vrouwen die gedwongen meededen aan de dodenmars was Madelon Verstijnen uit Scheveningen Ze wist samen met acht lotgenotes aan de dodenmars te ontsnappen. Na een lange tocht kwam ze thuis bij haar ouders in Den Haag.
Jullie maken een stripverhaal over de tocht die Madelon Verstijlen maakte.
Voor deze opdracht krijg je 1 lesuur de tijd.
Kijk eerst naar de 'Bron: Buchenwald' en lees de bijbehorende tekst. Daar hoef je geen tekeningen bij te maken.
Daarna verdelen we de klas in zeven groepen. Iedere groep bekijkt één van de zeven video's met elke een etappe van de reis van Madelon Verstijlen. Je groep maakt tekeningen van wat er in de video verteld wordt.
Vervolgens lever je jullie tekeningen in bij je juf of meester. Die maakt van jullie tekeningen het stripboek.
Op 7 maart 1943 gaat Madelon Verstijlen met haar vriendin Guigui Daendels met de trein naar Parijs. Daar woont haar broer Erik die in het Franse verzet werkt. Madelon wil ook in het Franse verzet. Dan worden Madelon en Erik Verstijlen en Daendels door de Duitse politie opgepakt. Madelon Verstijlen en Daendels worden in een gevangenis in Fresnes opgesloten. Daarna worden ze overgebracht naar een gevangenis in Romainville. Van daaruit worden ze via concentratiekamp Ravensbrück naar concentratiekamp Buchenwald gebracht. Dit concentratiekamp ligt in de buurt van Leipzig. Ook Erik Verstijlen komt in Buchenwald terecht. Hij sterft in januari 1945.
In het voorjaar van 1945 trekken legers van de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie van de Geallieerden steeds verder Duitsland in. Het zou niet lang meer duren voordat Amerikanen of soldaten uit de Sovjet-Unie Buchenwald in handen krijgen.
Daarom krijgt de directie van Buchenwald van de Duitse regering het bevel om het kamp te ontruimen. Op 9 april worden alle mannen uit het kamp weggevoerd en gedwongen om in colonne weg te marcheren. Waarheen en waarom, dat zegt de kampleiding niet. Wel wordt duidelijk dat het de bedoeling is dat zoveel mogelijk mannen onderweg omkomen. Daarom heet de mars van de mannen dodenmars.
Vijf dagen later wordt ook Madelon Verstijlen samen met vijfduizend andere vrouwen gedwongen om aan een dodenmars mee te doen.
N.B.: Met Kohlbitz bedoelt ze Colditz
In de nacht van 14 april 1945 kregen 5.000 vrouwen in kamp Buchenwald het bevel om het kamp te verlaten. Terwijl gewapende SS’ers ze bewaakten, marcheerden ze in colonne de weg op. Ze moesten grote afstanden afleggen onder erbarmelijke omstandigheden want de Duitsers waren er op uit om onderweg zoveel mogelijk vrouwen te laten sterven. Het was een dodenmars.
Negen vrouwen wisten aan de dodenmars te ontsnappen. Ze gingen op zoek naar het Amerikaanse leger. Ze waren afhankelijk van mensen die bereid waren hen eten en onderdak te geven. Het was een hachelijke tocht waarbij ze ook nog gevaar liepen te worden verraden. Ten slotte merkten de vrouwen een jeep op met twee Amerikanen erin. Ze waren gered.
Over deze dodenmars en de avonturen van de negen vrouwen is de documentaire “Ontsnapt” gemaakt. Voor die documentaire zijn dagboekfragmenten als bron gebruikt en interviews met twee van de vrouwen, de Nederlandse Madelon Verstijlen en de Française Christine Bénedite.
Christine Bénedite (l) en Madelon Verstijlen
Toen gaandeweg duidelijk werd dat Duitsland de oorlog tegen de Sovjet-Unie, de Verenigde Staten, Groot-Brittannië en de andere Geallieerden zou gaan verliezen en dat Duitsland door Geallieerde troepen zou worden bezet, besloot de Duitse regering zoveel mogelijk de sporen te wissen van de concentratiekampen die ze had ingericht. Anders zouden de oprukkende Geallieerden manschappen steeds meer kampen ontdekken.
Daartoe liet de regering de gevangenen die nog in de kampen waren, wegvoeren. Bewaakt door gewapende soldaten maakten de gevangenen lange tochten naar een ander kamp dat voorlopig nog geen kans liep door Geallieerde troepen te worden ontdekt, naar de kust van de Oostzee of zomaar ergens heen. Steeds was het de bedoeling dat zo weinig mogelijk gevangenen zo’n tocht overleefden. Daarom raakten deze gedwongen tochten bekend als ‘dodenmarsen’.
Deze les laat de getuigenis zien van een Nederlandse vrouw die een dodenmars heeft overleefd.
Plan van aanpak
Voor deze opdracht trekt u een uur uit. Na het lezen van de bron 'Buchenwald' en de bijbehorende video verdeelt u de klas in zeven groepen. Elke groep krijgt één etappe van de reis van Verstijlen toegewezen. De leerlingen maken bij hun video enkele tekeningen. Deze bundelt u tot een stripverhaal.
Beschrijving van de tocht van Madelon Verstijlen
Madelon Verstijlen, haar broer Erik en haar vriendin Guigui Daendels zaten gevangen in concentratiekamp Buchenwald. Op 9 april 1945 werden mannelijke gevangenen door gewapende SS’ers met honden weggevoerd uit het kamp. Ze werden gedwongen om mee te doen aan een dodenmars. Dat is een mars waarbij het de bedoeling is dat zoveel mogelijk deelnemers onderweg omkomen door uitputting, honger of ziekte. Ook uit concentratiekampen elders in Duitsland werden gevangenen weggevoerd en gedwongen om aan een dodenmars mee te doen.
De Duitse regering liet gevangenen van deze concentratiekampen wegvoeren omdat troepen uit de Sovjet-Unie vanuit het oosten steeds verder Duitsland binnentrokken en Amerikaanse troepen steeds verder vanuit het westen. Zo wilde de regering alle concentratiekampen doen verdwijnen voordat Amerikaanse of Sovjet-soldaten ze in handen kregen.
Op 14 april 1945 werden Verstijlen, Daendels en nog vijfduizend andere vrouwelijke gevangenen uit Buchenwald weggevoerd in een dodenmars. Onderweg zagen ze langs de weg talloze dode of stervende mannelijke gevangenen liggen die vijf dagen eerder uit Buchenwald waren weggevoerd.
Nadat Verstijlen met haar lotgenoten Oschatz was gepasseerd, wist ze samen met Daendelsi en zeven andere vrouwen te ontsnappen uit de dodenmars. Ze besloten samen naar het westen te trekken, de oprukkende Amerikaanse troepen tegemoet. Ze kregen hulp van Joegoslavische krijgsgevangenen die op een boerderij werkten. Ze mochten overnachten bij een Duitse boer, in een herberg en bij een graaf en gravin in hun kasteel. In dat kasteel waren ook Nederlandse kinderen ondergebracht wier ouders lid waren van de NSB. De graaf gaf de negen vrouwen midden in de nacht de raad om er snel vandoor te gaan omdat de Duitse politie een inval in het kasteel ging doen.
Tijdens de tocht door gebied dat nog niet door Amerikanen of Sovjet-soldaten was bezet moest Verstijlen bij elk dorp dat de groep aandeed toestemming vragen om door te reizen. Daarvoor moest ze naar een post van Duitse soldaten of naar de burgemeester van het dorp waar de groep was aangekomen. Ook raakte de groep verzeild in een bombardement door Amerikaanse vliegtuigen. De negen vrouwen hielden zich schuil terwijl de vliegtuigen overal om hen heen dood en verderf zaaiden.
De groep bereikte een snelstromende rivier die Mulde heet. Daar mocht Verstijlen onder toezicht van drie officieren een groep van twintig soldaten inspecteren die veertien of vijftien jaar oud waren. Ze mocht het doen omdat de officieren zich verveelden. Via een kapotte brug wist de groep de Mulde over te steken.
Aan de overkant werden de negen vrouwen beschoten door sluipschutters. Daarna werden ze opgepikt door twee Amerikaanse soldaten in een jeep. Ze kregen onderdak in een huis dat door Amerikaanse soldaten was gevorderd.
Na enige tijd mocht de groep mee met een trein die ontheemden uit Duitsland naar Parijs zou brengen. Die trein was geregeld door het Franse Rode Kruis. De negen vrouwen mochten samen in één coupé reizen. De trein reed langzaam en stopte veelvuldig, mede omdat veel spoorbruggen op de route van de trein kapot waren.
Verstijlen vond de reis te langzaam gaan en besloot op haar eentje te voet verder te reizen naar Nederland. Onderweg kreeg ze hulp en onderdak van Amerikaanse soldaten en van mensen die op het platteland woonden. Ze kreeg onder meer een paar schoenen waar ze goed op kon lopen.
Via Maastricht kwam ze Nederland binnen en werd ze op krenkende wijze gecontroleerd door de douane. Ze werd opgevangen en voor de nacht ondergebracht in een klooster vlakbin Maastricht. Daarna liep ze naar Nijmegen. Daar kreeg ze een lift tot in Den Haag, waar haar ouders woonden. Het was geen onverdeeld feestelijke hereniging. Haar moeder vertelde dat Erik was gestorven. Toch beklonken ze haar thuiskomst door met zijn drieën een fles champagne leeg te drinken. Het is dan halverwege augustus 1945. Over de hele tocht vanaf Buchenwald heeft Verstijlen vier maanden gedaan.
Kerndoelen
50 De leerlingen leren omgaan met kaart en atlas, beheersen de basistopografie van Nederland, Europa en de rest van de wereld en ontwikkelen een eigentijds, geografisch wereldbeeld.
51 De leerlingen leren gebruik te maken van eenvoudige historische bronnen en ze leren aanduidingen van tijd en tijdsindeling te hanteren.
52 De leerlingen leren over kenmerkende aspecten van de volgende tijdvakken: jagers en boeren; Grieken en Romeinen; monniken en ridders; steden en staten; ontdekkers en hervormers; regenten en vorsten; pruiken en revoluties; burgers en stoommachines; wereldoorlogen en holocaust; televisie en computer.
- Leerlingen kunnen uitleggen wat een dodenmars is.
- Leerlingen kunnen uitleggen waarom gevangenen van Buchenwald en andere concentratiekampen in Duitsland gedwongen werden om op dodenmars te gaan.
- Leerlingen hebben aan de hand van een interview met Madelon Verstijlen een documentaire over de dodenmars uit Buchenwald de route verkend die Verstiulen heeft gevolgd van Buchenwald naar Den Haag, de woonplaats van haar ouders.
- Leerlingen hebben aan de hand van dit interview en deze documentaire gezien waarom reizen door Duitsland naar Nederland tussen april en augustus 1945 moeilijker was dan tegenwoordig, tijdrovender en soms ook gevaarlijk.
De leerlingen hebben het goed gedaan als de tekeningen het verhaal van Madelon Verstijlken goed weergeven en als de teksten in de tekeningen in goed Nederlands zijn geschreven.